पुणे येथे ज्येष्ठ समाजवादी नेते, विचारवंत, श्रमिकांचा आवाज, रिक्षाचालक-कामगार-हमाल-वंचित घटकांसाठी आयुष्य अर्पण करणारे प्रख्यात समाजसेवक बाबा आढाव यांचे निधन झाले आणि महाराष्ट्रासह संपूर्ण देशातील सामाजिक चळवळींचा एक दीपस्तंभ कायमचा मावळला आहे. त्यांच्या निधनाने महाराष्ट्रातील श्रमिक चळवळींच्या इतिहासातील एक महत्त्वपूर्ण अध्याय संपुष्टात आला आहे. ते ९५ वर्षांचे होते. गेल्या काही दिवसांपासून तब्येत बिघडल्याने त्यांना रुग्णालयात दाखल करण्यात आले होते, परंतु दि. ८ डिसेंबर रोजी उपचारादरम्यान त्यांनी अखेरचा श्वास घेतला. त्यांच्या जाण्याने केवळ एक व्यक्ती नव्हे तर चार-पाच पिढ्यांना दिशा देणारी मूल्यव्यवस्था, आंदोलनाची परंपरा आणि सामाजिक न्यायाची अखंड ज्वाला हरवली आहे.

बाबा आढाव यांचा जन्म १९३० च्या दशकात झालेला असला तरी त्यांचे आयुष्य गांधी-समाजवादी तत्त्वज्ञानावर बेतलेले होते. मार्क्सवादी विचारधारा, समाजवादी विचार आणि मानवी हक्क हे त्यांच्या कार्याचे मूळ केंद्र होते. त्यांनी महाविद्यालयीन काळातच समाजाची खरी वास्तवता जवळून पाहिली आणि अन्याय, विषमता आणि शोषण याविरुद्ध एक लढवय्या व्यक्तिमत्त्व त्यांच्या अंतर्मनात तयार झाले. त्या काळापासून मृत्यूपर्यंत त्यांनी एकही दिवस अन्यायाविरुद्धची भूमिका ढिली केली नाही. सत्ता, मान-सन्मान, पद, लाभ यापासून कायम दुरावलेल्या पण लाखो लोकांच्या अंतःकरणात महत्त्वपूर्ण स्थान असलेले ते खरे सामाजिक नेता होते.

बाबा आढाव यांचे सर्वात मोठे योगदान म्हणजे महाराष्ट्रातील असंघटित मजूर आणि श्रमिक घटकांना संघर्षाची भाषा, संघटनेचे बळ आणि अधिकारांचे भान देणे. हमाल, रिक्षाचालक, बांधकाम कामगार, साखर कारखान्यांतील स्थलांतरित कामगार, महिला श्रमिक, ग्रामीण कामगार यांना संघटित करण्याचे ऐतिहासिक काम त्यांनी केले. पुण्यात त्यांनी स्थापन केलेली हमाल-मजूर पंचायत आणि नंतर महाराष्ट्रभर उभारलेल्या सामाजिक न्याय आंदोलनांनी अनगणित कुटुंबांचे आयुष्य बदलले. श्रमिक वर्गाला किमान वेतन, नोंदणी हक्क, आरोग्य सुरक्षा, पेन्शन, शासकीय योजना, शोषणापासून मुक्ती, मानवी सन्मान आणि श्रमाचा आदर या मूलभूत हक्कांसाठी त्यांनी सातत्याने लढा दिला.

बाबा आढाव यांचे आंदोलन हिंसाचारी नव्हते; ते तत्त्वनिष्ठ, अहिंसावादी आणि मानवी हक्कांवर आधारलेले होते. त्यांच्या नेतृत्वाखाली अनेक ऐतिहासिक सत्याग्रह झाले. त्यांचा संघर्ष मात्र प्रखर होता आणि त्यात भीडण्याची क्षमता असंख्य सामान्य माणसांना त्यांनी दिली. त्यांच्या नेतृत्वात हजारो रिक्षाचालकांनी रस्त्यावर उतरून न्याय मिळवला. त्यांनी “रिक्षाचालकांना फक्त भाडे नव्हे तर सन्मान मिळायलाच हवा” या विचाराला सार्वजनिक व्यासपीठावर मान्यता मिळवून दिली. शहरातील आणि ग्रामीण भागातील श्रमिकांना नागरिकत्वाची जाणीव देणारा नेता म्हणजे बाबा आढाव होते. हे वाक्य आज समाजविज्ञानाच्या अभ्यासक्रमांमध्ये उदाहरण म्हणून नोंदले जाते.

बाबा आढाव यांच्या विचारविश्वात फक्त श्रमिक प्रश्न नव्हते; जातीय असमानता, भेदभाव, ग्रामीण दारिद्र्य, महिला हक्क, शेती-अर्थव्यवस्था, शिष्टाचार नसलेली विकासनीती आणि राजकीय स्वार्थ याविरुद्धही त्यांनी नेहमीच आवाज उठवला आहे. त्यांचे प्रसिद्ध आंदोलन “एक गाव, एक पाणवठा” हे भारतातील सामाजिक समतेच्या इतिहासातील मोठा अध्याय आहे. अस्पृश्यतेविरुद्ध, जातभेदाविरुद्ध आणि सामाजिक एकात्मतेसाठी त्यांनी लढविलेली चळवळ ही महाराष्ट्रातील फुले-शाहू-आंबेडकर परंपरेचा पुढचा टप्पा मानली जाते.

त्यांच्याकडे कोणतेही सरकारी पद, राजकीय महत्त्वाकांक्षा किंवा सत्ता मिळविण्याचा आग्रह नव्हता. गांधीजींप्रमाणे साधेपणा, लोकहित आणि तत्त्वनिष्ठता हे त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचे आधारस्तंभ होते. खादीचे कपडे, साधी जीवनशैली, अत्यंत संयमी संवाद, पण त्याहूनही कठोर प्रश्न विचारण्याची क्षमता यातून त्यांची ओळख तयार झाली. समाजवादी पक्षाच्या वैचारिक परंपरेचे ते जिवंत प्रतीक होते. अनेक पिढ्यांवर त्यांनी केलेले वैचारिक संस्कार आजही सामाजिक चळवळींचे मार्गदर्शक मानले जातात.

त्यांच्या निधनाने महाराष्ट्रातील सामाजिक आंदोलनांना, कामगार संघटनांना, प्रगतिशील साहित्याला आणि अभ्यासक-विद्यार्थी-संशोधकांना जणू दिशा देणारा दीपस्तंभ हरवला आहे. आज अनेक लोक ज्या सुविधा, सुरक्षा आणि अधिकारांचा लाभ घेतात, त्या अधिकारांवर स्वाक्षरी करण्यासाठी मागे बाबा आढाव यांच्यासारख्या लढवय्या व्यक्तीचे घाम, अश्रू आणि संघर्षाचे वर्षानुवर्षाचे योगदान आहे हे विसरून चालणार नाही.

त्यांच्या निधनाच्या बातमीने देशभरातून शोकसंदेश, श्रद्धांजली आणि कृतज्ञतेचे संदेश येत आहेत. पण खरी श्रद्धांजली म्हणजे त्यांच्या विचारांना, संघर्षाला आणि समतेच्या स्वप्नाला पुढील पिढ्यांनी जपणे आणि त्यासाठी आंदोलन सुरू ठेवणे आहे. त्यांच्या जाण्याने शरीर थांबले असले, तरी त्यांचे विचार, मूल्ये आणि लढा थांबलेला नाही.

आज आपण त्यांना अश्रुपूर्ण निरोप देत आहोत, पण त्याचवेळी त्यांच्या विचारांची मशाल पुढे नेण्याची शपथही घेत आहोत. समाजाच्या शेवटच्या घटकासाठी लढणे, दुर्बलांचे आवाज बनणे आणि न्यायासाठी झगडणे हेच त्यांच्या जीवनाचे सूत्र होते, आणि तेच त्यांच्या जीवनाचे खरे स्मारक ठरेल.

बाबा, तुमचा संघर्ष आमच्या श्वासात आहे. आपण आमच्यातून गेलेत, पण तुमचा विचार आमच्यात जिवंत आहे.

भावपूर्ण श्रद्धांजली...

डॉ. राजेंद्र बगाटे (लेखक, समाजशास्त्राचे अभ्यासक आहेत) ९९६०१०३५८२

---------------

हिंदुस्थान समाचार / सुधांशू जोशी