जिल्ह्याची ओळख सोयाबीनचा हब म्हणून आहे. खरीपातील एकूण लागवड क्षेत्रापैकी सुमारे 75 टक्के क्षेत्रावर सोयाबीन पीक घेतल्या जाते. सध्या पिकाची उत्पादकता लक्षात घेता उत्पादकता वाढविण्यास मोठा वाव आहे. सन 2022-23 मध्ये जिल्ह्याची सरासरी उत्पादकता 1 हजार 693 किलो प्रति हेक्टर आहे. ती सन 2023-24 या वर्षात वाढवून 1 हजार 862 किलो करण्याचे उद्दिष्ट कृषि विभागाने निश्चित केले आहे.

नियोजित उत्पादकता साध्य करण्याकरीता शेतकऱ्यांनी काही बाबींचा अंगिकार केल्यास निश्चित साध्य करता येऊ शकते. याकरीता हलक्या जमिनीत हे पिक अपेक्षित उत्पादन देऊ शकत नाही. त्याकरीता मध्यम ते भारी जमीनीवर पिकाची लागवड करावी. सोयाबीन पिकाच्या उगवणीकरीता 25 डिग्री सेल्सिअस तापमानाची आवश्यक आहे. संपूर्ण वाढीच्या अवस्थेत सर्वसाधारणपणे 22 ते 35 डिग्री सेल्सीअस तापमानात पिक चांगले येते. या पिकाकरीता 750 ते 1000 मीमी पाऊस आवश्यक आहे. सुरुवातीच्या पिकाचे अवस्थेत कमी पाणी लागत असून दाणे भरण्याच्या अवस्थेत पाण्याची जास्त आवश्यकता असते.

सोयाबीन हे पिक स्वपरागसिचिंत असून सुधारीत वाणच या पिकाची उपलब्ध आहेत. त्यामुळे दरवर्षी बाजारातील बियाणे खरेदी न करता तीन वर्षातून एकदा प्रमाणित बियाणे खरेदी करावे. प्रमाणित बियाण्यापासून उत्पादित सोयाबीन दोन वर्ष घरगुती पद्धतीने साठवून ठेऊन वापर करता येतो. यामुळे बियाण्यावर होणारा खर्च बचत करता येऊ शकते. घरगुती पद्धतीने साठवून ठेवलेल्या बियाण्याची स्थानिक पातळीवर स्पायरल सेपरेटरद्वारे प्रतवारी करुन बियाणे म्हणून वापर करता येईल.

घरगुती पद्धतीने साठवून ठेवलेल्या बियाण्याची उगवण क्षमता स्थानिक पातळीवर उपलब्ध होणारे साहित्य गोणपाठ, टिशू पेपर, वर्तमानपत्राचा कागद किंवा मातीच्या ट्रेचा वापर करुन उगवण क्षमता तपासून घ्यावी. याकरीता पोत्यातील बियाणे निवडून न घेता 100 बिया एका गोणपाटावर 10चे रांगेत ठेऊन असे चार गोणपाट तयार करावे, ओल्या गोणपाटाची गुंडाळी करुन ठेवाव्या व 5 ते 7 दिवसानंतर कोंब आलेले बियाणे मोजून सरासरी टक्केवारी काढावी. 70 किंवा 70 टक्के पेक्षा जास्त उगवणक्षमता आलेले बियाणे पेरणी करीता उपयोगात आणावे.

सोयाबीन पिकास प्रथम बुरशीनाशक थायरम 37.5 कार्बोझींग 37.5 टक्के 3 ग्रॅम प्रति किलो बियाणे लावावे. वेगवेगळ्या किडी रोगापासून पिकांचे सुरुवातीचे काळात संरक्षण करण्याकरीता रासायनिक आणि जैविक बिजप्रक्रिया करणे आवश्यक असते. थायोमिथोक्झाम 30 टक्के एफएस 3 ते 5 ग्रॅम प्रति किलो बियाण्यास लावल्यास खोडमाशी पासून संरक्षण मिळते. इमॅडोक्लोप्रिड 48 टक्के एफएसमुळे इतर रसशोषण करणाऱ्या किडीपासून संरक्षण मिळते.

पिकासाठी जिवाणू संवर्धन वापर महत्वाचा ठरतो. जमिनीत उपलब्ध असणारे विविध अन्नद्रव्य पिकास उपलब्ध होण्याकरीता जिवाणू चा महत्वाचा सहभाग असतो. याकरीता रायझोबियम पीएसबी केएमबी प्रत्येकी 25 ग्रॅम प्रति किलो बियाणे याप्रमाणात पेरणीपूर्वी बियाण्यास लावावे. बियाण्यास प्रथम बुरशीनाशक आणि नंतर किटकनाशकाची किंवा काही कंपनीचे दोन्ही औषधे एकत्रित असलेले संयोजन बाजारात उपलब्ध झालेले आहेत, ते वापरुन रासायनिक बिजप्रक्रिया करावी. जैविक बिजप्रक्रिया पेरणीपुर्वी दोन तास अगोदर रायझोबियम पीएसबी केएमबी किंवा लिक्वीड कॉन्सर्सिया वापरुन जैविक बिजप्रक्रिया करावी. रासायनिक बुरशीनाशक उपलब्ध न झाल्यास प्रथम ट्रायकोडर्मा 5 ग्रॅम किंवा 6 मिली प्रति किलो बियाण्यास बिजप्रक्रिया करावी. त्यानंतर जैविक बिजप्रक्रिया पेरणीपुर्वी दोन तास अगोदर करावी.

जैविक औषधाची बिजप्रक्रिया करणे पेरणीवेळी शक्य न झाल्यास ट्रायकोडर्मा 5 ते 10 किलो 100 किलो शेणखत किंवा 2 लिटर ट्रायकोडर्मा 100 किलो शेणखतात मिसळून सावलीखाली सात दिवस मिश्रणावर पॉलीथिन पेपर झाकावे. सात दिवसानंतर जमिनीमध्ये मिसळून द्यावे, पीएसबी व रायझोबियम 3 ते 5 किलो 50 किलो शेणखत मिसळून जमिनीमध्ये द्यावे.

योग्य वाणाची निवड करताना शक्यतोवर 10 वर्षाआतील प्रसारित वाणाची निवड पेरणीकरिता करावी. जुने झालेले वाणाची किडरोग प्रतिकारकक्षमता कमी होऊन पिक किड व रोगास बळी पडते. याकरीता आपल्या भागात शिफारस केलेले वाण निवडावे. उभट वाढणारी वाण JS 93-05, JS 95-60, MAUS-162 या वाणाचे जमिनीच्या मगदुराप्रमाणे 26 ते 30 किलो प्रति एकर बियाणे वापरावे. तसेच फांद्या करणारे वाण KDS-726, KDS-753 व मध्यम फांद्या करणारे वाण JS-335, DS-228 व MAUS-612, फुले किमया (KDS-753), ही असून जमिनीच्या मगदुराप्रमाणे व पाण्याची उपलब्धता पाहून वाणाची योग्य निवड करावी. ज्या ठिकाणी संरक्षित ओलीताची सोय असेल व जमिन भारी असेल, अशा ठिकाणी फुले संगम (KDS-726), फुले दुर्वा, (KDS-992) यासारखे वाण निवडावे. या वाणासाठी जमिनीच्या मगदुराप्रमाणे टोकण पद्धतीने लागवडीकरीता एकरी 16 ते 20 किलो बियाणे वापरावे.

पेरणी व पेरणीच्या पद्धती मध्ये सोयाबीन पिकाचे अधिक उत्पादन येण्यासाठी पेरणीची पद्धत योग्य निवडणे फार महत्वाचे आहे. सोयाबीन पिकास सुरुवातीच्या काळात पाणी कमी लागते. परंतू पावसाळा जास्त असल्याने पिक पाण्यात सापडून योग्य वाढ होत नाही. या उलट पिकास दाणे भरण्याचे अवस्थेत पाण्याची जास्त गरज असते. अशावेळी पावसात खंड असतो. त्यामुळे दाणे योग्य पद्धतीने भरत नाहीत. परिणामी उत्पादन कमी येते. यावर मात करण्याकरीता पेरणीची योग्य पद्धत निवडुन पेरणी करावी. सरी-वरंबा पद्धतीने टोकण लागवड, बेडवर लागवड किंवा बीबीएफ यंत्राद्वारे पेरणी करावी.

पेरणीची वेळ 7 जून ते 15 जुलै असून पेरणी करण्यास उशीर झाल्यास कमी कालावधीचे वाण वापरावे. 75 ते 100 मीमी पाऊस किंवा जमीन 6 इंच खोल ओलीची खात्री करुन वापसा आल्यानंतर पेरणी करावी. पेरणी करताना बियाणे 3 ते 5 सेमी खोलीवरच पेरावे.

पेरणीचे अंतर हे उभट वाढणारे वाण, हलकी जमीन 30 सेमी, मध्यम जमीन 37.5 सेमी, भारी जमीन 45 सेमी, जास्त फांद्या करणारे वाण हलकी जमीन 45 सेमी, मध्यम फांद्या करणारे वाण मध्यम जमीन 45 सेमी. जास्त फांद्या करणारे मध्यम जमीन 52.5 सेमी, मध्यम फांद्या करणारी भारी जमीन 52.5 से.मी., जास्त फांद्या करणारे वाण भारी जमीन 60 सेमी, जास्त फांद्या करणारी खूप भारी जमीन 75 सेमी दोन ओळीतील अंतर ठेऊन पेरणी करावी.

तण नियंत्रण करताना जमिनीतील सेंद्रीय कर्ब व प्रति ग्रॅम जिवाणूची उपलब्धता लक्षात घेता शक्यतो तणनाशकाचा वापर टाळुन भौतिक पद्धतीने तण नियंत्रण करावे. अपवादात्मक परिस्थीतीतच तणनाशकाचा वापर करावा. सुरुवातीचे 30 ते 35 दिवस पिक तणविरहित ठेवावे. पेरणी नंतर लगेचच उगवणपूर्व फ्लुमीऑक्झीन 50 टक्के एससी 5 मीली प्रती 10 लिटर पाणी घेऊन फवारणी करावी किंवा पेरणीनंतर 15 ते 20 दिवसाच्या दरम्यान तण दोन ते तीन पानावर असताना इमॅझीथायपर 20 मिली प्रती 10 लिटर पाणी किंवा क्विझॅलोपॉप पी. इथाईल 5 टक्के इसी 20 मीली प्रती 10 लिटर पाणी यापैकी कोणत्याही एका तणनाशकाची फवारणी नॅपसॅक पंपाद्वारे करावी. तणनाशक फवारणीपूर्वी पंप स्वच्छ पाण्याने धुवून घ्यावे. तणनाशकाच्या फवारणी करीता गढूळ पाण्याचा वापरु नये. तणनाशकाची फवारणी करताना वापरण्यात येणारे पाणी आम्लधर्मी असावे. त्याकरीता लिटमस पेपर द्वारे तपासणी करावी. पाणी अल्कधर्मी असल्यास सिट्रीक अॅसिड मिसळून पाणी आम्लधर्मी करुन वापरल्यास तणाचे प्रभावी नियंत्रण होते. फवारणी करीत असताना जमिनीत पुरेसा ओलावा असणे आवश्यक आहे.

रासायनिक खत मात्रा ही विद्यापिठाचे शिफारशीनुसार व माती परिक्षण अहवालानुसार रासायनिक खताची मात्रा पेरणी बरोबर द्यावी. अकोला विद्यापिठाचे N-12 : P-30: K-12 ची प्रति एकर शिफारस असून बाजारात उपलब्ध असलेल्या रासायनिक खतामधून ही मात्रा देण्यात यावी. तसेच 12:32:16, 10:26:26, 18:46:00 इत्यादी संयुक्त खतामधून मात्रा देत असल्यास एकरी 8 किलो गंधकाची मात्रा पेरणी बरोबर द्यावी. उभ्या सोयाबीन पिकास युरीया खत देऊ नये. त्यामुळे फायदा होण्याऐवजी नुकसानच संभवते. चालू खरीप हंगामात इफ्को द्वारा नॅनो डीएपी द्रवरुप (8:16:0) उपलब्ध झाले आहे. नॅनो डीएपी पिकास वापरायचे असल्यास पेरणीसोबत द्यावयाची रासायनिक खताची मात्रा 50 टक्के कमी वापरुन पेरणी करावी. पेरणीनंतर पिक 30 ते 35 दिवसाचे असताना 2 ते 4 मीली नॅनो डीएपी प्रति लिटर पाण्यात टाकून फवारणी करावी. नॅनो युरिया व नॅनो डीएपीचा वापर केल्यास पिकाचे संवर्धनाबरोबरच पर्यावरण राखण्यास मदत होते व रासायनिक खतावरील खर्च कमी करता येऊ शकतो.

आंतरमशागत करताना सोयाबीन पिकाचा फुलावर येण्याचा कालावधी जातीपरत्वे 35 ते 45 दिवसांनी फुलधारणा होते. त्यामुळे आंतरमशागतीचे कामे, कोळपणी, निंदणी आदी पिके फुलावर येण्यापूर्वी करुन घ्यावी. पिक फुलावर असताना आंतरमशागत करु नये. एकात्मिक किडरोग व्यवस्थापन करताना सोयाबीन पिकावर सुरुवातीच्या काळात खोडमाशी ही किड येते. याकरीता 5 टक्के निंबोळी अर्काची फवारणी करावी.

विविध प्रकारच्या अळ्या उंट अळी, तंबाखूवरील पाने खाणारी अळी, घाटेअळी इत्यादी करिता फेरोमेन ट्रॅप व ल्युर्स हेक्टरी 15 ते 20 व पक्षी थांबे 15 ते 20 लावावे. पिकांचे नियमित निरीक्षण घ्यावी. निरीक्षणात प्रति मिटर 3 ते 5 पेक्षा जास्त अळ्या आढळून आल्यास किड आर्थिक नुकसान पातळीचे वर गेले, असे समजून योग्य किटकनाशकाची फवारणी करावी.

किड, रोग व्यवस्थापन फवारणीची वेळ

कीड व रोग

फवारणीची वेळ

कीटकनाशकाचे प्रमाण प्रति १० लिटर पाणी

किड व रोग

पेरणीनंतर 10 ते 15 दिवसांनी

ट्रायझोफॉस 20 मिली 5 टक्के निंबोळी अर्क किंवा क्लोरॅनट्रानिलीप्रोल 18.5 ईसी-3 मिली

खोडमाशी

पेरणीनंतर 20 ते 25 दिवसांनी किंवा

एखादे पान कडेने वाळू लागते व त्याची फांदी सुकलेली आढळते

ट्रायझोफॉस 20 मिली 5 टक्के निंबोळी अर्क किंवा क्लोरॅनट्रानिलीप्रोल 18.5 ईसी-3 मिली

चक्रीभुंगा

फुलोरा अवस्था

क्लोरोपायरीफॉस किंवा क्विनॉलफॉस 20 मिली किंवा इमामेक्टीन बेंझोएट 4 ग्रॅम, एकरी 20 ते 25 पक्षी थांबे उभे करावेत.

पाने खाणाऱ्या अळ्या (स्पोडोप्टेरा, उंट, केसाळ व घाटे अळी)

शेंगात दाणे भरताना

इमामेक्टीन बेंझोएट 4 ग्रॅम किंवा

क्लोरॅनट्रानिलीप्रोल 18.5 ईसी-3 मिली

पाने खाणाऱ्या अळ्या (स्पोडोप्टेरा, उंट, केसाळ व घाटे अळी)

प्रादुर्भाव दिसताच

बाविस्टीन- 10 ग्रॅम

शेंगाचा करपा

प्रादुर्भाव दिसताच

डायथेन एम 45-25 ग्रॅम किंवा प्रोपिकोनॅझोल 10 मीली

तांबेरा

प्रादुर्भाव दिसताच

या रोगाची लक्षणे आढळून आल्यास तात्काळ प्रादूर्भावग्रस्त रोपे नष्ट करावे व रस शोषणाऱ्या किडीचा प्रादूर्भाव कमी करण्यासाठी 15 ते 20 निळे व पिवळे चिकट सापळे प्रति हेक्टर वापरावे.

सोयाबीन पिवळा मोझॅक

प्रादुर्भाव दिसताच

सोयाबीन मोझॅक

प्रादुर्भाव दिसताच

जर पेट्रोल पंपाने फवारणी केल्यास किटकनाशकाचे प्रमाण तिप्पट करावे.

काढणी व मळणी करताना पिक परिपक्व झाल्यानंतर मजूराच्या सहाय्याने कापणी करुन मळणी यंत्राद्वारे मळणी करावी किंवा MAUS-162 सारखे वाण लागवड केले असल्यास हार्वेस्टरद्वारे मळणी करावी, असे आवाहन कृषि विभागान केले आहे.

हिंदुस्थान समाचार