मानवी समाजाचा विकास
हा केवळ भौतिक प्रगतीवर अवलंबून नसतो; त्यामागे काही
मूलभूत मूल्यांची भक्कम पायाभरणी असते. या मूल्यांपैकी सर्वात महत्त्वाचे मूल्य
म्हणजे सहिष्णुता होय.१६
नोव्हेंबर रोजी जगभरात साजरा केला जाणारा ‘आंतरराष्ट्रीय
सहिष्णुता दिन’
हा
विविधतेचा सन्मान करणाऱ्या मानवतावादी दृष्टीकोनाला अधोरेखित करणारा दिवस आहे.
सहिष्णुता म्हणजे केवळ एकमेकांना सहन करण्याची वृत्ती नाही;
तर
भिन्न मत,
संस्कृती,
परंपरा,
श्रद्धा
आणि जीवनशैलींची सकारात्मक जाण करून घेणे, त्यांचा
सन्मान राखणे आणि परस्पर संवादाच्या माध्यमातून समाजातील ऐक्य मजबूत करणे ही
प्रक्रिया आहे. समाजशास्त्राच्या दृष्टीने सहिष्णुता ही सामाजिक स्थैर्याची,
लोकशाहीची
आणि शांततामय सह-अस्तित्वाची सर्वात मोठी हमी आहे. मानवजातीचे भवितव्य सुरक्षित
ठेवण्यासाठी सहिष्णुता ही केवळ आवश्यकता नसून, ती
मानवतेचा मूलाधार आहे.
जग विविधतेने
परिपूर्ण आहे. प्रत्येक प्रदेश, समाज,
समूह
आणि संस्कृतीची स्वतःची वेगळी ओळख आहे. इतिहास, भाषा,
धर्म,
वंश,
भूगोल
आणि आर्थिक परिस्थिती यामुळे मानवी जीवनशैलीत मोठी भिन्नता दिसते. या भिन्नतेला
आपण विविधता म्हणतो. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून ही विविधता समाजासाठी एक संपत्ती
असते, कारण ती नवनवीन विचारांचे, ज्ञानाचे,
मूल्यांचे
आणि सामाजिक परिवर्तनांचे द्वार उघडते. तथापि, विविधता
आणि सहिष्णुता या एकमेकांशी निगडीत संकल्पना आहेत. विविधतेला स्वीकारण्यासाठी
सहिष्णुता हा आधारभूत गुण आवश्यक आहे. ज्या समाजांत विविधतेविषयी अविश्वास,
भीती
किंवा तिरस्कार आढळतो, ते समाज संघर्ष, अस्थिरता आणि
विघटनाच्या दिशेने झुकतात. म्हणूनच सहिष्णुतेचे अस्तित्व कोणत्याही बहुविध
समाजासाठी जीवनावश्यक ठरते.
आजच्या काळात
तंत्रज्ञानामुळे लोक एकमेकांच्या जवळ आले तरी मनांच्या दऱ्या मात्र वाढताना
दिसतात. सोशल मीडिया आणि डिजिटल माध्यमे विचारस्वातंत्र्याला वाट मुक्त करतात,
परंतु
त्याचबरोबर चुकीच्या माहितीचे, कट्टरतेचे आणि
ध्रुवीकरणाचे प्रभावही वाढवतात. समाजशास्त्रीय भाषेत याला ‘इको
चेंबर’
म्हणतात.
ज्यात व्यक्ती आपल्या मतांशी जुळणारीच माहिती पाहते आणि भिन्न मतांबद्दल
असहिष्णुता वाढते. अशा मानसिकतेमुळे समाजातील विविध गटांमध्ये ‘आपण
विरुद्ध ते’
असा
भाव तीव्र होतो. त्यामुळे सहिष्णुता ही आजच्या माहिती-युगात अधिकच महत्त्वाची
ठरते. एखाद्याचे मत, श्रद्धा किंवा विचार आपल्या मतांपेक्षा भिन्न आहेत म्हणून ते
चुकीचेच असतात असे मानणे म्हणजे सामाजिक बंध अधिकच नाजूक करणे होय. त्यामुळे
सहिष्णुता ही जागतिक शांततेची आणि सामाजिक सौहार्दाची सर्वात मोठी गुरुकिल्ली
ठरते.
भारतीय समाजाच्या
संदर्भात सहिष्णुतेचे स्थान अत्यंत महत्त्वाचे आहे. भारत हा जगातील सर्वात बहुरंगी
आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या समृद्ध देश आहे. धर्म, भाषा,
जात,
उपजाती,
ग्रामीण-शहरी
फरक,
वेशभूषा,
खाद्यसंस्कृती,
परंपरा
या सर्व स्तरांवर भारतात असामान्य विविधता दिसते. ही विविधता भारतीय समाजाची ताकद
आहे आणि तिचे अस्तित्व टिकवून ठेवण्याची गुरुकिल्ली म्हणजे सहिष्णुता होय. भारताचा
इतिहास पाहिला तर येथे अनेक राजवटी, अनेक संस्कृती,
अनेक
श्रद्धा आणि अनेक परकीय प्रभाव आले, परंतु भारताने या सर्वांना आत्मसात करून
सामाजिक-सांस्कृतिक समृद्धी निर्माण केली. बौद्ध-अहिंसावाद,
जैन
धर्मातील करुणा,
सूफी
संतांचे प्रेमसूत्र, भक्ती चळवळीतील समता-विचार आणि आधुनिक भारताच्या संविधानातील
धर्मनिरपेक्ष मूल्ये यामुळे भारतात सहिष्णुतेची भक्कम परंपरा तयार झाली आहे.
संविधानाने दिलेली स्वातंत्र्य,
समानता, बंधुता ही मूल्ये सहिष्णुतेला संस्थात्मक रूप
देतात. प्रत्येक व्यक्तीला धर्मस्वातंत्र्याचा, अभिव्यक्तीस्वातंत्र्याचा
आणि जीवनपद्धतीचा अधिकार दिला आहे. कोणत्याही धर्म, जाती
किंवा वर्गाविरुद्ध भेदभाव न करता समतेची पायाभरणी केली आहे. समाजशास्त्रीय
दृष्टीने पाहता ही मूल्ये विविधतेला संरक्षण देतात आणि सहिष्णुतेच्या माध्यमातून
समाजाला एकत्र बांधतात.
सहिष्णुतेचे महत्त्व
केवळ सामाजिकच नाही, तर आर्थिक आणि राजकीय क्षेत्रातही दिसून येते. सहिष्णु
समाजांमध्ये आर्थिक प्रगतीचा वेग जास्त असतो, कारण भीती, असुरक्षितता
आणि संघर्षातील ऊर्जा खर्च न होता लोक सर्जनशीलतेमध्ये, उत्पादनक्षमता
वाढविण्यासाठी आणि नवोन्मेषासाठी कार्य करतात. राजकीय पातळीवर सहिष्णुता लोकशाहीला
बळकटी देते. मतभिन्नता हा लोकशाहीचा आत्मा आहे. त्या मतभिन्नतेला संवाद,
चर्चा
आणि समजूतदारपणे हाताळण्याची क्षमता ही सहिष्णुतेतूनच उद्भवते.
सहिष्णुतेच्या
अभावामुळे जगभरात अनेक लढाया, संघर्ष आणि हिंसक
घटनांचा इतिहास तयार झाला आहे. धार्मिक कट्टरता, जातीय
संघर्ष,
स्थलांतरितांविरोधी
हिंसा,
दहशतवाद,
राजकीय
विवाद या सर्व प्रवृत्ती असहिष्णुतेतूनच जन्म घेतात. समाजशास्त्र सांगते की
असुरक्षितता,
निराशा,
संसाधनांची
कमतरता आणि ओळखीवरील धोक्याची भावना यामुळेही लोक असहिष्णु होतात. त्यामुळे
सहिष्णुता वाढवायची असेल तर सामाजिक न्याय, संधी-समानता,
आर्थिक
सुरक्षितता आणि शिक्षण या सर्व घटकांची सुधारणा आवश्यक ठरते.
शिक्षण हा सहिष्णुता
निर्माण करण्याचा सर्वात महत्त्वाचा मार्ग आहे. शाळा-विद्यापीठे ही केवळ ज्ञानाची
देवाणघेवाण करणारी केंद्रे नसून सामाजिक मूल्ये, नैतिकता,
सहजीवन
आणि जगण्याच्या संस्कृतीचे शिल्पकार आहेत. मूल्याधिष्ठित शिक्षण,
संविधानिक
मूल्यांचे शिक्षण, सांस्कृतिक आदानप्रदान, भेदभावविरोधी
शालेय वातावरण आणि विविधतेबद्दलची सकारात्मक जाणीव ही सर्व तत्त्वे मुलांमध्ये
सहिष्णुता बिंबवतात. कुटुंबात दिले जाणारे संस्कारही तितकेच महत्त्वाचे आहेत.
मुलांना विविधता स्वीकारण्याची शिकवण, भिन्न विचार समजून
घेण्याची सवय आणि परस्परसन्मानाचे वर्तन शिकवले तर समाज अधिक शांत आणि सुदृढ होऊ
शकतो.
माध्यमांची भूमिका
या प्रक्रियेत अत्यंत निर्णायक आहे. माध्यमांनी सनसनाटीपणाचे,
द्वेषाचे
किंवा विभाजनाचे वातावरण निर्माण न करता तथ्याधिष्ठित, संतुलित
आणि सकारात्मक संदेश देणे आवश्यक आहे. सांस्कृतिक आणि सामाजिक संस्था विविध
समुदायांना एकत्र आणून परस्पर-संवादाची भावना मजबूत करू शकतात. सामाजिक उपक्रम,
युवकांचे
आदानप्रदान,
सांस्कृतिक
महोत्सव,
बहुभाषिक
उपक्रम या सर्व माध्यमांतून सहिष्णुतेची जाणीव अधिक प्रभावीपणे पसरू शकते.
आज जग एका अशा
टप्प्यावर उभे आहे जिथे भौतिक प्रगती भरगच्च आहे, पण
मानसिकता संकुचित होताना दिसते. मानवी नातेसंबंधांत तणाव वाढत आहे,
आर्थिक-सामाजिक
असमानता तीव्र होत आहे, आणि सांस्कृतिक
भिन्नतेविषयी असहिष्णुता अनेक ठिकाणी भीषण स्वरूप धारण करत आहे. अशा काळात
सहिष्णुतेचा संदेश एका दीपस्तंभासारखा आहे जो अंधारातही योग्य दिशा दाखवतो.
आंतरराष्ट्रीय
सहिष्णुता दिन हा केवळ स्मरणदिवस नाही; तर मानवी समाजाला
भेदभावापासून मुक्त, शांतता आणि सह-अस्तित्वाच्या मार्गाने पुढे नेण्याची जागतिक
प्रतिज्ञा आहे. सहिष्णुता म्हणजे आपली ओळख विसरणे किंवा अन्याय सहन करणे नव्हे;
तर
समता,
संवाद,
परस्परसन्मान
आणि मानवतेला केंद्रस्थानी ठेवून जगणे ही एक जागरूक सामाजिक वृत्ती आहे. मतभेद
असणे हे स्वाभाविक आहे; पण मतभेदांवर द्वेष
निर्माण होऊ नये, हीच सहिष्णुतेची खरी कसोटी आहे.
शेवटी,
सहिष्णुता
हे मानवतेचे सर्वात सुंदर मूल्य आहे. ती माणसाला माणसाशी जोडते,
समाजाला
संतुलित ठेवते आणि विविधतेला हृदयपूर्वक स्वीकारण्याची क्षमता देते. जर सहिष्णुता
समाजाच्या मूलभूत भावनेत स्थान मिळाले, तर लोकशाही अधिक
सक्षम होईल,
सामाजिक
सौहार्द अधिक दृढ होईल आणि जागतिक शांततेची स्वप्ने अधिक वास्तववादी वाटू लागतील.
१६ नोव्हेंबरचा हा
दिवस आपल्याला पुन्हा एकदा स्मरण करून देतो की सहिष्णुता ही उद्याची नव्हे,
तर
आजचीच गरज आहे. म्हणूनच प्रत्येकाने आपल्या विचारांमध्ये, वर्तनात
आणि सामाजिक संबंधांमध्ये सहिष्णुतेचे मूल्य जपले पाहिजे. कारण सहिष्णुतेतच
मानवतेचे भविष्य दडले आहे, आणि सहिष्णुतेतच जग
अधिक सुंदर,
सुरक्षित
आणि समतेने परिपूर्ण होण्याची आशा आहे.
- डॉ. राजेंद्र बगाटे, (समाजशास्त्राचे
अभ्यासक) ९९६०१०३५८२
-----------------
हिंदुस्थान समाचार / सुधांशू जोशी
