आंतरराष्ट्रीय विद्यार्थी दिन हा केवळ एका दिवसाचे स्मरण नाही; तो समाजाच्या उत्क्रांतीतील विद्यार्थी या शक्तिशाली घटकाची ओळख करून देणारा ऐतिहासिक, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि तात्त्विक प्रक्रियेचा जीवंत पुरावा आहे. १७ नोव्हेंबर हा दिवस जगभरात अशा विद्यार्थ्यांच्या स्मरणार्थ पाळला जातो, ज्यांनी शिक्षण, स्वातंत्र्य, मानवाधिकार आणि ज्ञानस्वातंत्र्यासाठी संघर्ष केला. विद्यार्थी हे समाजाचे प्रतिबिंब मानले जातात; समाजातील मूल्ये, संघर्ष, धारणा, आकांक्षा आणि भविष्यदृष्टी विद्यार्थीवर्गात प्रकर्षाने दिसून येतात. म्हणूनच या दिवसाचे महत्त्व केवळ शैक्षणिक घटकापुरते मर्यादित नसून, समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून ते मानवी सभ्यतेच्या विकासाचा मूलभूत आधार आहे.

जगातील विविध संस्कृती, जात-धर्म, भाषा, आर्थिक स्तर आणि राजकीय परिस्थिती यामुळे एक बहुविध विद्यार्थीसमूह निर्माण होतो. हा विद्यार्थीवर्ग ही केवळ शाळा-कॉलेजांतून शिक्षण घेणारी मंडळी नसून, समाजरचनेतील शिक्षित नागरिक होण्याची प्रक्रिया अंगीकारणारी व्यक्ती आहे. समाजशास्त्रीय दृष्टीने विद्यार्थी म्हणजे समाजातील सामाजिक परिवर्तनाची प्रयोगशाळा होय. विद्यार्थीदशा ही मानवी जीवनातील सर्वात निर्मितीक्षम अवस्था आहे. मूल्यांची रुजवण, विचारांची परिपक्वता, सामाजिक न्यायाची भावना, समावेशकतेचा विकास आणि नागरी जबाबदारीची जाणीव यांची सुरुवात याच काळात दृढ केली जाते. त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय विद्यार्थी दिन हा आधुनिक समाजाच्या चौकटीत विद्यार्थ्यांना असणाऱ्या कर्तव्य आणि जबाबदाऱ्यांची जाणीव करून देणारा दिवस आहे.

या दिवसाचा इतिहास अत्यंत प्रेरणादायी आहे. १९३९ मध्ये नाझीवादाच्या विरोधात उभे राहिलेले चेकोस्लोव्हाकियातील विद्यार्थी हे स्वातंत्र्य आणि मानवाधिकारांसाठी लढणाऱ्या युवा पिढीचे प्रतीक बनले. त्यांच्या बलिदानाने जगभरात विद्यार्थ्यांचे अस्मितासंघर्ष, सामाजिक न्यायाच्या लढाया आणि बौद्धिक क्रांतीची सुरुवात केली. समाजशास्त्रानुसार विद्यार्थी आंदोलन ही सामाजिक बदलांची ऊर्जा असते. समाजातील अन्याय, दडपशाही, आर्थिक विषमता किंवा राजकीय अस्थैर्य यावर सर्वप्रथम प्रतिक्रिया विद्यार्थ्यांकडून येते. कारण विद्यार्थ्यांकडे विचारांची निर्भयता, प्रश्न विचारण्याची सवय आणि चुकीच्या व्यवस्थेविरोधात उभे राहण्याची मानसिकता असते. हीच वैशिष्ट्ये त्यांना सामाजिक प्रगतीचे वाहक बनवतात.

आजच्या काळातील विद्यार्थी हे जागतिकीकरणाच्या वेगवान प्रक्रियेत वाढलेले ‘ग्लोबल सिटिझन्स’ आहेत. माहिती आणि तंत्रज्ञानाच्या विस्फोटाने त्यांच्यापर्यंत ज्ञानाचे असंख्य मार्ग खुले केले आहेत. सामाजिक माध्यमे, डिजिटल साधने, ऑनलाईन शिक्षण, आंतरराष्ट्रीय एक्स्चेंज प्रोग्रॅम्स, विविध देशांच्या शैक्षणिक संधी या सर्वामुळे विद्यार्थीवर्ग एक जागतिक समुदाय बनला आहे. तथापि, या जागतिकीकरणात विषमता, भेदभाव, ओळख संघर्ष आणि मानसिक दडपण या समस्या देखील वाढल्या आहेत. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहता, आधुनिक शिक्षणव्यवस्थेत ‘कौशल्याधारित स्पर्धा’ वाढली असली तरी ‘मानवी मूल्ये’ आणि ‘सामाजिक जबाबदारी’ यांवर प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले आहे. आंतरराष्ट्रीय विद्यार्थी दिन अशा स्थितीत विद्यार्थ्यांना केवळ करिअर-केद्रित नव्हे, तर मूल्य-आधारित आणि समाजोन्मुख दृष्टिकोन अंगीकारण्याचा संदेश देतो.

शिक्षणाचा खरा उद्देश मानवाला विचारक्षम बनवणे हा आहे. विद्यार्थी जेव्हा समाजातील प्रश्नांकडे चिकित्सक नजरेने पाहू लागतात, तेव्हा समाजातील बदल अपरिहार्य होत जातो. पर्यावरणीय समस्या, लैंगिक समानता, आर्थिक न्याय, भ्रष्टाचारविरोध, मानवाधिकार, ग्रामीण-शहरी विषमता यांसारख्या मुद्द्यांवर विद्यार्थी सक्रियतेने आवाज उठवत असतात. उदा. जागतिक तापमानवाढीविरोधातील युवा आंदोलन, भारतातील विद्यार्थ्यांचे सामाजिक न्यायासाठीचे संघर्ष, असमानतेविरोधातील लढाया ही सर्व विद्यार्थीचळवळी समाजाला नवी वाट दाखवतात. समाजशास्त्रात ‘सामाजिक क्रिया’ ही संकल्पना विद्यार्थ्यांसाठी अत्यंत लागू पडते, कारण तेच सामाजिक कृतीचे प्रमुख घटक आणि सामाजिक क्रांतीचे जनक असतात.

विद्यार्थ्यांच्या आयुष्यातील सर्वात महत्त्वाचा घटक म्हणजे आदर्शवाद होय. समाजात अनेकवेळा भ्रष्टाचार, अन्याय, सत्तेचा दुरुपयोग, संसाधनांचे असमान वाटप किंवा जातीय भेदभाव दिसून येतो. परंतु विद्यार्थी हा वर्ग या गोष्टींना सहज स्वीकारत नाही. त्यांच्या विचारांमध्ये नैतिकता आणि न्यायाची जाणीव प्रबळ असते. त्यामुळे विद्यार्थी हे समाजघटकांवर ‘नैतिक दबाव’ निर्माण करण्याचे काम करतात. यामुळे सामाजिक मूल्यांचे संरक्षण आणि समाजाच्या नैतिक अध:पतनाविरोधात विद्यार्थी महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

आजच्या काळात विद्यार्थ्यांसमोर अनेक आव्हाने उभी आहेत. मानसिक आरोग्याचा प्रश्न सर्वात गंभीर आहे. सततची स्पर्धा, कुटुंबीय अपेक्षा, समाजातील तुलना, करिअरचा दबाव, आर्थिक ताण आणि डिजिटल विचलन यामुळे विद्यार्थ्यांमध्ये नैराश्य, चिंता आणि एकाकीपणा वाढताना दिसतो. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहता, आधुनिक समाजातील ‘उत्पादकता-केद्रित संस्कृती’ विद्यार्थ्यांना यांत्रिक बनवत आहे. शिक्षणाचा आनंद, कल्पकता, संवाद, सांस्कृतिक सहभाग आणि भावनिक विकास यांना कमी महत्त्व दिले जात आहे. अशा परिस्थितीत आंतरराष्ट्रीय विद्यार्थी दिन विद्यार्थ्यांना मानसिक आरोग्याला प्राधान्य देण्याची, संतुलित जीवनशैली राखण्याची आणि स्वतःबद्दल संवेदनशील राहण्याची आठवण करून देतो.

दुसरे महत्त्वाचे आव्हान म्हणजे सामाजिक माध्यमांचा प्रभाव होय. सोशल मीडिया विद्यार्थ्यांना माहितीचा प्रचंड स्त्रोत देतो, पण तेवढ्याच प्रमाणात त्यांच्यात तुलना, अपप्रचार, ध्रुवीकरण आणि भ्रम निर्माण करतो. समाजशास्त्रीय भाषेत या प्रक्रियेला ‘प्रतिकात्मक हाताळणी’ किंवा ‘माध्यम समाजीकरण’ असे मानले जाते. विद्यार्थी यामुळे अनेकदा खोट्या ओळखी, खोट्या अपेक्षा आणि अवास्तव यशाच्या स्पर्धेत अडकतात. म्हणूनच समाजाने विद्यार्थ्यांना डिजिटल साक्षरतेचे खरे तत्त्वज्ञान शिकवणे आवश्यक आहे.

याशिवाय ग्रामीण आणि शहरी विद्यार्थ्यांतील दरी आजही चिंताजनक आहे. ग्रामीण भागातील विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक साधनांचा अभाव, आर्थिक मर्यादा, तंत्रज्ञानाची कमतरता आणि सामाजिक रूढी यांचा सामना करावा लागतो. शहरी विद्यार्थ्यांप्रमाणे त्यांना बहुआयामी संधी उपलब्ध नसतात. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून ही दरी सामाजिक असमानतेचे प्रतिबिंब आहे. आंतरराष्ट्रीय विद्यार्थी दिन अशा असमानतेकडे लक्ष वेधून शिक्षण सर्वसमावेशक, न्याय्य आणि लोकशाहीवादी करण्याचा संदेश देतो.

विद्यार्थ्यांचे समाजातील योगदान अपार आहे. ते केवळ भविष्यातील नागरिक नसून वर्तमानातील सक्रिय घटक आहेत. सामाजिक उपक्रम, स्वयंसेवा, डिजिटल अभियान, पर्यावरण संवर्धन, विज्ञान संशोधन, सांस्कृतिक कार्यक्रम, क्रीडा आणि साहित्यया सर्व क्षेत्रांत विद्यार्थी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावत आहेत. समाजशास्त्रातील ‘युवक भांडवल’ ही संकल्पना त्यांच्याशी अत्यंत निगडित आहे. ज्ञान, कौशल्य, ऊर्जा, सर्जनशीलता, नेतृत्वगुण आणि नवीन दृष्टी यामुळे विद्यार्थी समाजाच्या प्रत्येक घटकाचे पुनर्रचनाकार ठरतात.

आंतरराष्ट्रीय विद्यार्थी दिन आपल्याला शिकवतो की प्रत्येक विद्यार्थ्यात एक बदल घडविण्याची क्षमता दडलेली आहे. शिक्षण हा केवळ रोजगार मिळविण्याचा मार्ग नाही, तर समाजाला अधिक मानवी, समताधिष्ठित, शांतताप्रिय आणि न्याय्य बनविण्याचे साधन आहे. विद्यार्थ्यांचा आत्मविश्वास, कौशल्य, नवनिर्मितीशीलता आणि संवेदनशीलता यांमुळे समाज अधिक सक्षम आणि प्रगतिशील होतो. म्हणूनच शिक्षक, पालक, शासन आणि समाजाने विद्यार्थ्यांना प्रेरणादायी वातावरण, सुरक्षितता, संधी, समुपदेशन आणि मूल्याधारित शिक्षण देणे अत्यावश्यक आहे.

शेवटी, आंतरराष्ट्रीय विद्यार्थी दिन हा केवळ औपचारिक दिन नसून, तो विद्यार्थ्यांच्या संघर्ष, त्यांच्या स्वप्नांतील विस्तार, सामाजिक परिवर्तनातील त्यांचे योगदान आणि मानवतेसाठी त्यांच्या भूमिकेचे अभिवादन आहे. विद्यार्थी हे उद्याचे नाही तर आजचे शिल्पकार आहेत. त्यांच्या विचारांमध्ये एक समाज बदलण्याची क्षमता आहे, त्यांच्या स्वप्नांत एक जग घडविण्याची शक्ती आहे, आणि त्यांच्या कृतींत मानवतावादी भविष्यातील आशा दडलेली आहे. या दिवसाचे महत्त्व ओळखून आपण प्रत्येक विद्यार्थ्यांसाठी ज्ञान, समता, स्वातंत्र्य आणि संधी यांची हमी देणारे समाज निर्माण करण्याचा संकल्प केला, तरच आंतरराष्ट्रीय विद्यार्थी दिन साजरा करण्याचे खरे सार्थक होईल. विद्यार्थीवर्ग हा मानवतेचा दीपस्तंभ आहे—त्यांची उजळणी झाली, तर समाजाचा उद्याही निश्‍चितच अधिक उज्ज्वल होईल.

डॉ. राजेंद्र बगाटे, (समाजशास्त्राचे अभ्यासक) - ९९६०१०३५८२

---------------

हिंदुस्थान समाचार / सुधांशू जोशी