भारतीय समाजाच्या सामाजिक, सांस्कृतिक व नैतिक इतिहासात काही व्यक्तिमत्त्वे अशी आहेत की ज्यांचे कार्य केवळ त्यांच्या काळापुरते मर्यादित न राहता पुढील पिढ्यांना दिशा देणारे ठरते. समाजातील अज्ञान, अंधश्रद्धा, अस्वच्छता, दारिद्र्य आणि विषमता यांविरुद्ध आपल्या आचरणातून बंड पुकारणारे आणि उपदेशापेक्षा कृतीला अधिक महत्त्व देणारे थोर संत म्हणजे संत गाडगे महाराज होय. २० डिसेंबर रोजी असणार्‍या त्यांच्या स्मृतीदिनानिमित्त त्यांच्या सामाजिक कार्याचा मागोवा घेताना असे लक्षात येते की गाडगे महाराज हे केवळ कीर्तनकार किंवा संत नव्हते, तर ते एका व्यापक अर्थाने समाजसुधारक, लोकशिक्षक आणि परिवर्तनवादी विचारवंत होते. त्यांनी आपल्या संपूर्ण आयुष्याचा उपयोग समाजातील शेवटच्या घटकापर्यंत माणुसकी, स्वच्छता, शिक्षण आणि सामाजिक समतेचा संदेश पोहोचवण्यासाठी केला.

गाडगे महाराजांचा जन्म एका अत्यंत साध्या, गरीब कुटुंबात झाला. बालपणापासूनच त्यांनी दारिद्र्य, उपेक्षा आणि सामाजिक विषमतेचे वास्तव जवळून अनुभवले. या अनुभवांनी त्यांच्या मनात समाजाबद्दल करुणा आणि अस्वस्थता निर्माण केली. समाजातील दुःख, अज्ञान आणि अस्वच्छता ही केवळ दैवाची देणगी नसून मानवी निष्काळजीपणा, अज्ञान आणि शोषणाची परिणती आहे, ही जाणीव त्यांना लवकरच झाली. म्हणूनच त्यांनी देव, धर्म आणि अध्यात्म याकडे पाहण्याची पारंपरिक चौकट नाकारून माणूस, समाज आणि नैतिक कर्तव्य यांना केंद्रस्थानी ठेवले. त्यांच्या मते, देवाची खरी पूजा म्हणजे माणसाची सेवा आणि समाजहिताचे कार्य होय.

संत गाडगे महाराजांच्या सामाजिक कार्याचा पाया त्यांच्या स्वच्छतेच्या विचारात दिसून येतो. स्वच्छता हा केवळ आरोग्याचा विषय नसून तो सामाजिक शिस्तीचा, आत्मसन्मानाचा आणि सभ्यतेचा निर्देशक आहे, असे त्यांचे ठाम मत होते. गावोगावी कीर्तनासाठी जात असताना ते सर्वप्रथम हातात झाडू घेऊन रस्ते, चौक, धर्मशाळा आणि सार्वजनिक ठिकाणे स्वच्छ करत. ही कृती केवळ साफसफाईपुरती मर्यादित नव्हती, तर ती समाजाला दिलेला मौनातील संदेश होता. ‘स्वच्छता म्हणजे धर्म’ हा विचार त्यांनी शब्दांत नव्हे, तर प्रत्यक्ष कृतीतून रुजवला. लोकांना उपदेश करण्यापेक्षा त्यांनी स्वतः झाडू हातात घेतल्याने समाजमनावर त्याचा खोल परिणाम झाला. स्वच्छतेकडे दुर्लक्ष करणाऱ्या समाजाला त्यांनी आरसा दाखवला.

त्यांच्या कार्यातील आणखी एक महत्त्वाचा पैलू म्हणजे अंधश्रद्धा निर्मूलन. तत्कालीन समाजात देव-धर्माच्या नावाखाली अनेक गैरप्रथा, कर्मकांड आणि अंधश्रद्धा प्रचलित होत्या. गाडगे महाराजांनी यांना थेट आव्हान दिले. देवळात घंटा वाजवून, नारळ फोडून किंवा महागड्या पूजा करून समाजाचे भले होत नाही, तर शिक्षण, स्वच्छता, आरोग्य आणि मानवसेवा यातूनच समाज उन्नत होतो, असे ते ठामपणे सांगत. त्यांच्या कीर्तनांतून त्यांनी अंधश्रद्धेवर कठोर प्रहार केला. त्यांच्या भाषेत साधेपणा होता, पण आशयात प्रखर सामाजिक जाण होती. त्यामुळे त्यांच्या शब्दांचा प्रभाव ग्रामीण समाजावर विशेषतः मोठ्या प्रमाणात पडला.

शिक्षण हे सामाजिक परिवर्तनाचे सर्वात प्रभावी साधन आहे, याची जाणीव गाडगे महाराजांना होती. शिक्षणाविना समाज अज्ञानाच्या अंधारात राहतो आणि शोषणाला बळी पडतो, हे त्यांनी ओळखले होते. म्हणूनच त्यांनी शिक्षणासाठी निधी उभारण्याचे कार्य सुरू केले. कीर्तनातून मिळालेला पैसा त्यांनी स्वतःसाठी कधीही वापरला नाही. हा पैसा त्यांनी शाळा, वसतिगृहे, धर्मशाळा आणि समाजोपयोगी संस्थांसाठी दिला. विशेषतः गरीब, दलित आणि वंचित समाजातील मुलांना शिक्षणाची संधी मिळावी, यासाठी त्यांनी मोठे योगदान दिले. शिक्षण म्हणजे केवळ अक्षरओळख नव्हे, तर माणूस म्हणून जगण्याची कला आहे, असा त्यांचा विश्वास होता.

गाडगे महाराजांच्या सामाजिक कार्यात जातिभेद आणि अस्पृश्यतेविरोधातील लढा अत्यंत महत्त्वाचा ठरतो. त्या काळातील समाज कठोर जातीय विभागणीने ग्रासलेला होता. अस्पृश्यतेमुळे समाजातील मोठा वर्ग मूलभूत मानवी हक्कांपासून वंचित होता. गाडगे महाराजांनी या अन्यायाविरुद्ध निर्भीड भूमिका घेतली. त्यांनी आपल्या कीर्तनांतून आणि कृतीतून जातिभेदाचा निषेध केला. सर्व माणसे समान आहेत आणि त्यांचा सन्मान करणे हेच खरे धर्मकार्य आहे, असा संदेश त्यांनी दिला. त्यांच्या आश्रमांमध्ये आणि धर्मशाळांमध्ये जातपात न पाहता सर्वांना समान वागणूक दिली जात असे. ही कृती त्या काळातील सामाजिक व्यवस्थेला थेट आव्हान देणारी होती.

दारिद्र्य निर्मूलन आणि गरिबांची सेवा हा गाडगे महाराजांच्या कार्याचा आणखी एक महत्त्वाचा पैलू होता. गरिबी ही केवळ आर्थिक समस्या नसून ती सामाजिक आणि मानसिक गुलामगिरी निर्माण करते, असे त्यांचे मत होते. त्यामुळे गरिबांना मदत करताना केवळ दानधर्म न करता त्यांना स्वावलंबी बनवण्यावर त्यांनी भर दिला. भुकेल्याला अन्न देणे, आजारी व्यक्तीची सेवा करणे आणि संकटात सापडलेल्या माणसाला आधार देणे, हे त्यांना धार्मिक कृत्यापेक्षाही अधिक महत्त्वाचे वाटत होते. त्यांच्या जीवनशैलीतून त्यांनी साधेपणा आणि त्यागाचे उदाहरण घालून दिले.

गाडगे महाराजांचे कीर्तन हे केवळ धार्मिक प्रवचन नव्हते, तर ते एक सामाजिक व्यासपीठ होते. त्यांच्या कीर्तनांतून त्यांनी समाजातील प्रश्न मांडले, अन्यायावर टीका केली आणि परिवर्तनाची गरज अधोरेखित केली. त्यांच्या भाषेत ग्रामीण बोलीचा सहजपणा होता, त्यामुळे सामान्य माणसाला ते आपलेसे वाटत. त्यांनी कधीही अवघड तात्त्विक संकल्पना मांडल्या नाहीत, पण साध्या उदाहरणांतून त्यांनी खोल सामाजिक सत्ये उलगडली. त्यामुळे त्यांच्या कीर्तनांना मोठ्या प्रमाणावर लोक उपस्थित राहत आणि त्यांच्या विचारांचा प्रसार होत असे.

स्त्री-सन्मान आणि स्त्रियांच्या स्थितीबाबतही गाडगे महाराजांची भूमिका प्रगत होती. त्या काळात स्त्रियांना शिक्षण, स्वातंत्र्य आणि सामाजिक सन्मान नाकारला जात होता. गाडगे महाराजांनी स्त्रियांकडे केवळ करुणेने नव्हे, तर समानतेच्या दृष्टीने पाहिले. स्त्री ही समाजाची अर्धी शक्ती आहे आणि तिच्या उन्नतीशिवाय समाजाचा विकास शक्य नाही, असा विचार त्यांनी मांडला. त्यांनी स्त्रीशिक्षणाला पाठिंबा दिला आणि स्त्रियांवरील अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवला.

संत गाडगे महाराजांच्या कार्यात धर्माची व्याख्या अत्यंत मानवी स्वरूपाची होती. त्यांच्या मते, धर्म म्हणजे मंदिर, मशीद किंवा चर्चपुरता मर्यादित नसून तो माणसाच्या आचरणात दिसून यायला हवा. स्वच्छता, प्रामाणिकपणा, करुणा, समानता आणि सेवाभाव हेच खरे धार्मिक मूल्ये आहेत. त्यांनी कर्मकांड, दिखावा आणि अंधश्रद्धेच्या नावाखाली चालणाऱ्या शोषणाचा तीव्र निषेध केला. त्यामुळे काही वेळा त्यांना विरोधालाही सामोरे जावे लागले, पण त्यांनी कधीही आपल्या विचारांशी तडजोड केली नाही.

गाडगे महाराजांच्या सामाजिक कार्याचा प्रभाव त्यांच्या काळापुरता मर्यादित राहिला नाही. त्यांच्या विचारांनी पुढील अनेक समाजसुधारक, कार्यकर्ते आणि चळवळींना प्रेरणा दिली. स्वच्छतेचा संदेश, शिक्षणाचे महत्त्व, अंधश्रद्धेविरोधी भूमिका आणि सामाजिक समतेचा आग्रह हे सर्व विचार आजही तितकेच महत्त्वाचे आहेत. आजच्या काळातही समाज अस्वच्छता, अंधश्रद्धा, विषमता आणि नैतिक अधःपतन अशा समस्यांनी ग्रासलेला आहे. अशा परिस्थितीत गाडगे महाराजांचे विचार अधिकच समर्पक वाटतात.

समकालीन समाजात गाडगे महाराजांच्या विचारांचे पुनर्मूल्यांकन करण्याची गरज आहे. स्वच्छ भारत अभियान, सामाजिक समता, शिक्षण सर्वांसाठी आणि अंधश्रद्धा निर्मूलन यांसारख्या उपक्रमांना गाडगे महाराजांच्या विचारांची वैचारिक बैठक लाभू शकते. त्यांनी दाखवलेला मार्ग म्हणजे केवळ सरकारी योजना किंवा कायदे नव्हेत, तर प्रत्येक नागरिकाने आपल्या आचरणातून समाजहित साधण्याचा मार्ग आहे. हातात झाडू घेऊन स्वच्छता करणे, गरजूला मदत करणे, शिक्षणाला प्रोत्साहन देणे आणि अंधश्रद्धेला प्रश्न विचारणे हीच गाडगे महाराजांना खरी श्रद्धांजली ठरू शकते.

संत गाडगे महाराजांच्या जीवनाकडे पाहिले तर असे लक्षात येते की त्यांनी कधीही प्रसिद्धी, सत्ता किंवा संपत्तीचा पाठलाग केला नाही. त्यांचे संपूर्ण आयुष्य सेवाभाव, त्याग आणि सामाजिक बांधिलकीचे प्रतीक होते. त्यांनी समाजाला उपदेश केला नाही, तर स्वतः उदाहरण घालून दिले. म्हणूनच ते केवळ संत नव्हते, तर ते एक जिवंत सामाजिक चळवळ होते. त्यांच्या स्मृतीदिनानिमित्त त्यांच्या सामाजिक कार्याचा स्मरण करताना आपल्यालाही आत्मपरीक्षण करण्याची गरज आहे, आपण समाजासाठी काय करत आहोत, हा प्रश्न स्वतःला विचारण्याची हीच योग्य वेळ आहे.

अशा या थोर समाजसुधारकाच्या स्मृतीला वंदन करताना एवढेच म्हणावेसे वाटते की संत गाडगे महाराजांचे विचार हे काळाच्या पुढे जाणारे होते. त्यांनी दाखवलेला मानवतेचा, समतेचा आणि सेवाभावाचा मार्ग आजही तितकाच प्रकाशमान आहे. समाजातील प्रत्येक घटकाने त्यांच्या विचारांतून प्रेरणा घेतली, तर खऱ्या अर्थाने सामाजिक परिवर्तन घडू शकेल. त्यांच्या स्मृतीदिनानिमित्त त्यांच्या कार्याचे स्मरण करणे म्हणजे केवळ भूतकाळाची उजळणी नव्हे, तर वर्तमान आणि भविष्य घडवण्याची प्रेरणा घेणे होय.

- डॉ. राजेंद्र बगाटे

---------------

हिंदुस्थान समाचार / सुधांशू जोशी