दरवर्षी २४ डिसेंबर रोजी साजरा होणारा राष्ट्रीय ग्राहक हक्क दिन हा केवळ एका कायदेशीर तरतुदीची आठवण करून देणारा दिवस नसून तो आधुनिक समाजातील बाजारपेठेचे स्वरूप, ग्राहकाचे स्थान आणि लोकशाही मूल्यांची कसोटी लावणारा महत्त्वाचा प्रसंग आहे. औद्योगिकीकरणानंतर आणि विशेषतः जागतिकीकरण व डिजिटल क्रांतीनंतर बाजारव्यवस्था अधिक व्यापक, वेगवान आणि गुंतागुंतीची झाली आहे. या प्रक्रियेत ग्राहक हा केवळ वस्तू किंवा सेवा खरेदी करणारा घटक न राहता तो आर्थिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक व्यवस्थेतील एक महत्त्वाचा सहभागी घटक बनला आहे. त्यामुळे ग्राहक हक्कांचा विचार करताना केवळ कायदे, नियम किंवा तक्रार निवारण यापुरते मर्यादित न राहता समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून त्याचे व्यापक सामाजिक परिणाम समजून घेणे अत्यावश्यक ठरते.

समाजशास्त्र बाजारपेठेकडे केवळ आर्थिक व्यवहारांची जागा म्हणून पाहत नाही, तर ती सत्तासंबंध, विषमता, वर्गरचना आणि सांस्कृतिक प्रभाव यांचे प्रतिबिंब मानते. बाजारात उत्पादक, व्यापारी, बहुराष्ट्रीय कंपन्या आणि सेवा पुरवठादार यांच्याकडे प्रचंड भांडवल, माहिती, जाहिरातशक्ती आणि निर्णयक्षमता एकवटलेली असते. याउलट सामान्य ग्राहक अनेकदा मर्यादित माहिती, आर्थिक गरज, वेळेची टंचाई आणि सामाजिक दबाव यांखाली निर्णय घेत असतो. या असमतोलातूनच ग्राहक शोषणाची बीजे रुजतात. भेसळयुक्त अन्नपदार्थ, निकृष्ट औषधे, दिशाभूल करणाऱ्या जाहिराती, लपविलेल्या अटी-शर्ती, अवाजवी दर आणि अपुऱ्या सेवा या समस्या आजच्या बाजारव्यवस्थेत सामान्य झालेल्या दिसतात. हे प्रकार केवळ वैयक्तिक नुकसान घडवत नाहीत, तर समाजाच्या आरोग्यावर, विश्वासावर आणि नैतिकतेवरही खोल परिणाम करतात.

भारतीय समाजरचनेत ग्राहक हा एकसारखा नसून तो विविध सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिक स्तरांमध्ये विभागलेला आहे. ग्रामीण आणि शहरी भागातील ग्राहकांचे अनुभव, अडचणी आणि संधी वेगवेगळ्या स्वरूपाच्या आहेत. ग्रामीण भागातील ग्राहक अजूनही स्थानिक दुकानदार, सावकार किंवा मर्यादित सेवा पुरवठादारांवर अवलंबून असतो. त्याच्याकडे पर्यायांची कमतरता असते, तक्रार करण्याची प्रक्रिया माहिती नसते किंवा सामाजिक संबंध बिघडतील या भीतीने तो अन्याय सहन करतो. अनेकदा अशिक्षित किंवा अर्धशिक्षित ग्राहकांना करारातील अटी, मोजमापातील फसवणूक किंवा गुणवत्तेतील तफावत समजून घेणे कठीण जाते. याउलट शहरी भागातील ग्राहकांकडे पर्याय अधिक असले तरी करारांची गुंतागुंत, सेवा क्षेत्रातील अस्पष्टता आणि डिजिटल व्यवहारांमुळे शोषणाचे नवे प्रकार उदयास आलेले दिसतात. त्यामुळे ग्राहक हक्कांचा प्रश्न हा केवळ व्यक्तीपुरता मर्यादित न राहता सामाजिक संरचनेशी घट्टपणे जोडलेला आहे.

ग्राहक हक्कांची संकल्पना ही मानवी हक्कांच्या व्यापक चौकटीत समाविष्ट आहे. सुरक्षिततेचा हक्क, माहितीचा हक्क, निवडीचा हक्क, ऐकून घेण्याचा हक्क, भरपाईचा हक्क आणि ग्राहक शिक्षणाचा हक्क हे शब्द केवळ कायदेशीर भाषेतील संज्ञा नसून ते मानवी प्रतिष्ठा, आरोग्य आणि जीवनमानाशी निगडित मूल्ये आहेत. सुरक्षिततेचा हक्क म्हणजे केवळ धोकादायक वस्तूंपासून संरक्षण नव्हे, तर भेसळयुक्त अन्न, निकृष्ट औषधे, असुरक्षित वाहतूक सेवा आणि अपुऱ्या आरोग्य सुविधा यांपासून समाजाचे रक्षण करणे होय. अशा उल्लंघनांचा परिणाम थेट सार्वजनिक आरोग्यावर होतो आणि त्याचा आर्थिक व सामाजिक भार संपूर्ण समाजाला सहन करावा लागतो.

माहितीचा हक्क हा जाहिरातप्रधान आणि ब्रँड-केंद्रित समाजात विशेष महत्त्वाचा ठरतो. आकर्षक जाहिराती, सवलतींचे आमिष आणि आभासी प्रतिमा यांच्या प्रभावाखाली ग्राहक अनेकदा वास्तवापासून दूर जातो. वस्तूंचा खरा दर्जा, घटक, उपयोग, दुष्परिणाम आणि अटी यांची स्पष्ट माहिती मिळणे हा ग्राहकाचा मूलभूत हक्क आहे. परंतु साक्षरतेतील असमानता, भाषेची अडचण आणि तांत्रिक माहितीची गुंतागुंत यामुळे अनेक ग्राहक या माहितीपासून वंचित राहतात. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून हे ‘माहितीतील विषमता’चे गंभीर उदाहरण आहे, जे आर्थिक विषमतेइतकेच समाजासाठी घातक ठरते.

निवडीचा हक्क हा बाजारपेठेतील स्वातंत्र्याचे प्रतीक मानला जातो, परंतु प्रत्यक्षात तो अनेक मर्यादांनी बांधलेला असतो. मक्तेदारी, सांठगाठ, ब्रँडचे वर्चस्व आणि जाहिरातींचा सततचा मारा यामुळे ग्राहकाची निवड अनेकदा नियंत्रित होते. ग्रामीण भागात तर पर्यायांचा अभाव आणि स्थानिक पातळीवरील अवलंबित्व यामुळे निवडीचा हक्क कागदावरच राहतो. त्यामुळे निवडीचा हक्क प्रत्यक्षात प्रभावी करण्यासाठी धोरणात्मक हस्तक्षेप, स्पर्धात्मक वातावरण आणि सामाजिक नियमनाची गरज भासते.

ग्राहकांचे ऐकून घेणे आणि त्यांना न्याय देणे ही लोकशाही व्यवस्थेची मूलभूत अट आहे. परंतु प्रत्यक्षात तक्रार नोंदविण्याची गुंतागुंतीची प्रक्रिया, न्याय मिळविण्यास लागणारा वेळ आणि खर्च यामुळे अनेक ग्राहक न्यायप्रक्रियेपासून दूर राहतात. विशेषतः गरीब, वृद्ध, महिला आणि वंचित घटकांसाठी ही प्रक्रिया अधिक कठीण ठरते. समाजशास्त्र येथे ‘प्रवेशयोग्यता’ या संकल्पनेवर भर देते. हक्क अस्तित्वात असणे पुरेसे नसून ते सर्वांसाठी सुलभ, स्वस्त आणि समजण्यासारखे असणे तितकेच महत्त्वाचे आहे.

डिजिटल युगात ग्राहक हक्कांचे स्वरूप अधिक गुंतागुंतीचे झाले आहे. ऑनलाइन खरेदी, डिजिटल पेमेंट, अ‍ॅप-आधारित सेवा आणि सोशल मीडिया जाहिरातींमुळे ग्राहकांचे जीवन जरी सोयीचे झाले असले तरी फसवणूक, डेटा चोरी, गोपनीयतेचा भंग आणि सायबर गुन्हे यांचा धोका वाढलेला आहे. डिजिटल साक्षरतेतील तफावतामुळे अनेक ग्राहक या नव्या धोक्यांसमोर असुरक्षित राहतात. त्यामुळे आज ग्राहक हक्कांचा विचार करताना डिजिटल सुरक्षा, माहिती संरक्षण आणि तांत्रिक जागरूकता हे नवे सामाजिक मुद्दे केंद्रस्थानी आलेले आहेत.

ग्राहक चळवळी, स्वयंसेवी संस्था आणि माध्यमांनी समाजात ग्राहक जागृती निर्माण करण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. तरीही मोठ्या प्रमाणावर ग्राहक अजूनही आपल्या हक्कांबाबत अनभिज्ञ आहेत. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोन ग्राहकाला केवळ खरेदीदार न मानता एक हक्कधारक नागरिक म्हणून पाहतो. ही जाणीव समाजात रुजविणे ही काळाची गरज आहे, कारण सजग ग्राहकच बाजारपेठेला नैतिक आणि जबाबदार बनवू शकतो.

ग्राहक हक्कांचा प्रश्न हा केवळ वैयक्तिक अन्यायापुरता मर्यादित नसून तो सामाजिक न्यायाशी जोडलेला आहे. जेव्हा गरीब ग्राहकाची फसवणूक होते, तेव्हा त्याचा परिणाम संपूर्ण कुटुंबावर आणि समुदायावर होतो. कर्जबाजारीपणा, आरोग्यावरील वाढता खर्च, मानसिक ताणतणाव आणि सामाजिक अस्थैर्य या समस्या निर्माण होतात. त्यामुळे ग्राहक संरक्षण ही सामाजिक कल्याणाची एक महत्त्वाची बाजू ठरते.

राष्ट्रीय ग्राहक हक्क दिनाच्या निमित्ताने आपण केवळ कायद्यांची आठवण करून देणे पुरेसे नाही, तर आपल्या ग्राहक संस्कृतीवर आत्मपरीक्षण करणे आवश्यक आहे. आपण किती सजग आहोत, किती वेळा प्रश्न विचारतो, पावती घेतो, अटी वाचतो किंवा अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवतो, हे प्रश्न प्रत्येकाने स्वतःला विचारायला हवेत. ग्राहक म्हणून जागरूक होणे म्हणजे केवळ स्वतःचे नुकसान टाळणे नव्हे, तर बाजारपेठ अधिक पारदर्शक, नैतिक आणि मानवी बनविण्यास हातभार लावणे होय.

शेवटी, राष्ट्रीय ग्राहक हक्क दिन आपल्याला हे स्मरण करून देतो की ग्राहक हा बाजारपेठेतील दुर्बल घटक नसून तो लोकशाहीचा एक सजग नागरिक आहे. त्याचे हक्क, त्याची सुरक्षितता आणि त्याची प्रतिष्ठा ही समाजाच्या प्रगतीची खरी मोजपट्टी आहे. या दिनानिमित्ताने ग्राहक शिक्षण, सामाजिक जागृती आणि सामूहिक जबाबदारीची भावना दृढ केली, तरच ग्राहक हक्कांचा खरा अर्थ साकार होईल आणि बाजारपेठ मानवी मूल्यांनी समृद्ध होईल.

- डॉ. राजेंद्र बगाटे (लेखक, समाजशास्त्राचे अभ्यासक)

---------------

हिंदुस्थान समाचार / सुधांशू जोशी