प्रेम हे मानवी जीवनाचे अत्यंत मौलिक आणि सर्वांगीण अंग आहे. मानवी समाजात प्रेमाची भूमिका फक्त व्यक्तीगत नात्यांपुरती मर्यादित नसून, ती सामाजिक, सांस्कृतिक, मानसिक आणि भावनिक स्तरावरही अत्यंत महत्त्वाची ठरते. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहता, प्रेम केवळ भावना नसून, समाजातील एकता, सहकार्य, सहिष्णुता आणि समजूतदारपणाचा पाया घालणारे साधन आहे. व्यक्तींमधील परस्पर प्रेम, आदर आणि स्नेह हे नातेसंबंध दृढ करतात, समाजात सामाजिक स्थैर्य निर्माण करतात आणि मनुष्य समाजातील विविध गटांमधील भेदभाव कमी करतात.

राष्ट्रीय प्रेम दिन (National Love People Day) हा दिवस दरवर्षी ३० सप्टेंबरला साजरा केला जातो. या दिवसाची सुरुवात २०१७ मध्ये शिकागोमधील लाइफलाइन चर्चने केली. या दिवसाचा उद्देश सर्व मानवतेला प्रेम देण्याचे, निःस्वार्थपणे एकमेकांच्या सुख-दुःखात सहभागी होण्याचे आणि समाजातील एकतेचा संदेश देण्याचे आहे. हा दिवस कोणत्याही व्यक्ती किंवा गटासाठी मर्यादित नसून, सर्व मानवतेसाठी समान रूपाने लागू होतो. समाजशास्त्रीय दृष्टीने पाहता, हा दिवस लोकांमध्ये सामाजिक संवेदनशीलता वाढविण्यासाठी, सहकार्याचा प्रसार करण्यासाठी आणि सामाजिक एकतेला बळकटी देण्यासाठी एक प्रभावी साधन आहे.

प्रेमाची समाजशास्त्रीय व्याख्या केल्यास, ती केवळ भावना नसून, ती एक सामाजिक क्रिया आहे जी व्यक्तीला इतरांशी जोडते. व्यक्तीच्या मानसिक आणि भावनिक स्वास्थ्यासाठी प्रेम महत्त्वाचे आहे. प्रेमामुळे मनोवैज्ञानिक स्थैर्य मिळते, मानसिक तणाव कमी होतो आणि जीवनातील सकारात्मक ऊर्जा वाढते. समाजशास्त्रज्ञांच्या मते, प्रेम हा समाजातील नातेवाईक संबंध, मित्रत्व, रोमँटिक नातेसंबंध आणि समुदायातील सहकार्य यांचा आधार आहे. प्रेमामुळे व्यक्ती केवळ स्वतःसाठी नव्हे तर समाजासाठीही कार्यशील बनते.

राष्ट्रीय प्रेम दिनाच्या उपक्रमांमध्ये लोक एकमेकांना मदत करणे, समाजातील दुर्बल घटकांसाठी योगदान देणे, कला, संगीत, साहित्य आणि सर्जनशील माध्यमातून प्रेम व्यक्त करणे, तसेच आपल्या नात्यांमध्ये सौहार्द निर्माण करणे यांचा समावेश असतो. या दिवशी समाजातील लोक एकत्र येऊन प्रेमाच्या शक्तीचा अनुभव घेतात आणि त्याचा प्रसार करतात. शाळा, महाविद्यालये, सामुदायिक संस्था आणि कार्यकारी संघटनांमध्ये या दिवशी विशेष उपक्रम राबवले जातात, जिथे लोकांना एकमेकांच्या आयुष्यात सकारात्मक बदल घडवण्याची संधी मिळते. समाजशास्त्रीय दृष्टीकोनातून पाहता, असे उपक्रम व्यक्तीमध्ये सहकार्याची भावना निर्माण करतात, समुदायात सामाजिक एकता वृद्धिंगत करतात आणि समाजातील भेदभाव कमी करतात.

प्रेमाचे विविध प्रकार आहेत त्यामध्ये कौटुंबिक प्रेम, मैत्रीचे प्रेम, रोमँटिक प्रेम, निःस्वार्थ समाजसेवेतील प्रेम आणि सार्वभौमिक प्रेम. प्रत्येक प्रकार समाजाच्या वेगवेगळ्या स्तरावर कार्य करतो. कौटुंबिक प्रेम घरगुती स्थैर्य निर्माण करते, मैत्रीचे प्रेम सामाजिक नेटवर्क बळकट करते, रोमँटिक प्रेम भावनिक संतुलन साधते, तर समाजासाठी केलेले निःस्वार्थ प्रेम समाजात मानवतेचा प्रसार करते. ३० सप्टेंबर रोजी साजरा होत असलेला राष्ट्रीय प्रेम दिन हा दिवस या सर्व प्रकारच्या प्रेमाला समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून उजाळा देतो, ज्यामुळे समाज अधिक संवेदनशील, सहानुभूतिशील आणि सहकारी बनतो.

समाजातील बदलत्या मूल्यांमुळे आधुनिक काळात प्रेमाच्या अभिव्यक्तीमध्ये आणि नातेसंबंधांमध्ये बदल होत आहेत. तंत्रज्ञानाच्या वाढत्या वापरामुळे संवादाच्या मार्गांमध्ये बदल झाला आहे, लोक ऑनलाइन माध्यमातून एकमेकांशी जोडले जात आहेत, परंतु प्रत्यक्ष संवादाचा अभाव काही वेळा भावनिक एकरूपतेसाठी अडथळा ठरतो. अशा परिस्थितीत राष्ट्रीय प्रेम दिन हा दिवस लोकांना प्रत्यक्ष संवाद साधून प्रेम व्यक्त करण्याची संधी देतो. हा दिवस लोकांना आपल्या भावनांना ओळखण्याची, व्यक्त करण्याची आणि इतरांशी जोडण्याची जागरूकता निर्माण करतो.

प्रेम हा सामाजिक बदल घडविण्याचेही माध्यम आहे. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून, जेव्हा व्यक्ती एकमेकांशी प्रेमळ आणि आदरयुक्त वागतात, तेव्हा समाजातील हिंसा, असहिष्णुता आणि सामाजिक ताण-तणाव कमी होतो. प्रेमामुळे लोकांमध्ये एकमेकांच्या दृष्टिकोनाची समज निर्माण होते, मतभेदांचे सौम्य समाधान शक्य होते आणि सामाजिक सहकार्य अधिक दृढ होते. राष्ट्रीय प्रेम दिनाच्या उपक्रमांमुळे समाजातील व्यक्तींमध्ये या गुणांचा प्रसार होतो आणि समुदाय अधिक सकारात्मक व सहकार्यशील बनतो.

या दिवशी शाळा, महाविद्यालये, कार्यालये, समुदाय केंद्रे आणि सामाजिक संस्थांमध्ये विशेष कार्यशाळा, चर्चा, कला प्रदर्शन, नाटक आणि संगीत कार्यक्रम आयोजित केले जातात, जे प्रेमाच्या विविध पैलूंवर प्रकाश टाकतात. सामाजिक दृष्टिकोनातून, हे उपक्रम लोकांना आपले नातेवाईक, मित्र, सहकारी, आणि समुदायातील इतर सदस्य यांच्याशी प्रेमळ संवाद साधण्याची संधी देतात. समाजशास्त्रज्ञांचे मत आहे की, अशा सामूहिक उपक्रमांमुळे समाजात सकारात्मक मूल्यांचा प्रसार होतो, नकारात्मक भावनांचे प्रभाव कमी होतात, आणि सामाजिक सहकार्य व एकात्मता वाढते.

प्रेमाचे समाजातील स्थान अत्यंत महत्त्वाचे आहे. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहता, प्रेम फक्त वैयक्तिक समाधानापुरते मर्यादित नाही, तर ते सामाजिक आरोग्य आणि समाजाची स्थैर्य सुनिश्चित करण्याचे साधन आहे. प्रेमामुळे लोकांमध्ये सामाजिक बांधिलकी वाढते, एकमेकांच्या समस्यांकडे संवेदनशील दृष्टिकोन विकसित होतो, आणि समाजातील दुर्बल घटकांसाठी सहकार्य करण्याची वृत्ती निर्माण होते. राष्ट्रीय प्रेम दिन हा दिवस समाजात ही मूल्ये रुजवण्यास मदत करतो.

समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहता, राष्ट्रीय प्रेम दिन हा दिवस सामाजिक समानता, सहकार्य, सहिष्णुता, आणि मानवतेसाठी प्रेम व्यक्त करण्याचा एक महत्त्वपूर्ण सामाजिक संदेश पोहोचवतो. हा दिवस फक्त एक औपचारिक सण नाही तर तो समाजातील प्रत्येक व्यक्तीला प्रेमाच्या सामूहिक शक्तीचा अनुभव घेण्याची संधी देतो. समाजातील भिन्न गटांमध्ये प्रेमाचा प्रसार केल्याने, भेदभाव कमी होतो, सामाजिक एकता वाढते, आणि समाज अधिक सहिष्णु, संवेदनशील आणि सहयोगी बनतो.

अशा प्रकारे, राष्ट्रीय प्रेम दिन हा दिवस समाजातील सकारात्मक मूल्यांचा प्रसार करणारा, सामाजिक सहकार्य वृद्धिंगत करणारा आणि मानवतेच्या सार्वभौमिक संदेशाचा वाहक आहे. समाजशास्त्रीय दृष्टीने पाहता, हा दिवस प्रेमाच्या सामूहिक शक्तीला उजागर करण्यासाठी, व्यक्तींमध्ये सहानुभूती, संवेदनशीलता आणि सामाजिक बांधिलकी वाढवण्यासाठी, तसेच समाजात एकता आणि सौहार्द निर्माण करण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे. या दिवशी प्रत्येक व्यक्तीने प्रेमाला केवळ भावना म्हणून न पाहता, एक सामाजिक क्रिया म्हणून स्वीकारले पाहिजे आणि त्याचा प्रसार करून समाजात सकारात्मक बदल घडवण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे.

डॉ. राजेंद्र बगाटे, (लेखक, समाजशास्त्राचे अभ्यासक आहेत)९९६०१०३५८२, ईमेल – bagate.rajendra5@gmail.com

---------------

हिंदुस्थान समाचार / सुधांशू जोशी