- १२ ऑगस्ट आंतरराष्ट्रीय युवा दिन

युवाशक्ती ही कोणत्याही समाजाच्या प्रगतीचा पाया असते. जगातल्या प्रत्येक देशाचा विकास आणि बदल त्या देशातील युवकांच्या विचारसरणी, कर्तृत्व, ऊर्जा आणि दृष्टीकोनावर अवलंबून असतो. युवक हे केवळ भविष्यातील नागरिक नसून, वर्तमानाचा सक्रिय भाग आहेत, ज्यांच्या हातात समाज बदलण्याची, नवसर्जन करण्याची आणि राष्ट्रनिर्मितीची जबाबदारी असते. दरवर्षी १२ ऑगस्ट रोजी आंतरराष्ट्रीय युवा दिन साजरा होतो, जो युवाशक्तीला जागवण्याचा, तिची दिशा ठरवण्याचा आणि समाजासाठी उपयोग करण्याचा दिवस आहे.

२०२५ च्या आंतरराष्ट्रीय युवा दिनी ‘युवाशक्ती : शाश्वत भविष्याचा पाया’ हा विषय अत्यंत महत्वाचा ठरतो, कारण आजच्या जागतिक आणि राष्ट्रीय संदर्भात युवकांची भूमिका निर्णायक आहे. युवक म्हणजे फक्त वयाची मर्यादा नाही, तर ते सामाजिक बदलाचे अग्रदूत, आर्थिक विकासाचे मुख्य घटक आणि सांस्कृतिक नवउत्थानाचे वाहक आहेत. युवकांच्या ऊर्जेने आणि तंत्रज्ञानाच्या सहकार्याने जागतिक समस्या सोडवण्यास मोठा हातभार लावला जात आहे.

शाश्वत विकास म्हणजे असा विकास जो आजच्या गरजा पूर्ण करतो आणि भविष्यातील पिढ्यांच्या गरजांवर तडजोड करत नाही. यामध्ये पर्यावरण, समाज, संस्कृती आणि अर्थव्यवस्था यांचा समतोल राखणे गरजेचे असते, ज्यामध्ये युवकांची भूमिका फार महत्त्वाची आहे. तेच नवकल्पना आणतात, तंत्रज्ञानाचा वापर करून बदल घडवतात आणि सामाजिक सुधारणेत पुढाकार घेतात. युवक केवळ नोकरी शोधणारे नसून उद्योजक, संशोधक आणि संवेदनशील नागरिक म्हणूनही विकसित होत आहेत. जगात जवळपास १.८ अब्ज युवक आपल्या कल्पकतेने आणि धैर्याने विविध क्षेत्रांत परिवर्तन घडवत आहेत. भारतसारख्या देशात युवाशक्ती मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध असल्याने ती योग्य दिशेने वापरली तर देशाच्या विकासाला गती येऊ शकते. परंतु ती दुर्लक्षित झाली किंवा दिशाहीन झाली तर बेरोजगारी, सामाजिक अस्थिरता, असमानता आणि पर्यावरणीय समस्या वाढू शकतात.

आजच्या युवकांसमोर बेरोजगारी, शिक्षणातील असमानता, मानसिक आरोग्य, नशाखोरी, डिजिटल व्यसन, हवामान बदल आणि सामाजिक-राजकीय समस्यांसारखी अनेक आव्हाने आहेत. पण हीच आव्हाने संधी देखील ठरू शकतात, जर युवकांनी सकारात्मक दृष्टीकोन ठेवून त्यावर सक्रिय प्रयत्न केले तर. पर्यावरणासाठी वृक्षारोपण, प्लास्टिक मुक्ती, सौरऊर्जा यांसारख्या मोहिमांत सहभाग घेतल्यास हवामान बदलाच्या समस्यांवर प्रभावी परिणाम होऊ शकतो.

युवाशक्तीची सामाजिक भूमिका अतिशय मोलाची आहे. समाजाचा कणा म्हणून युवक सामाजिक न्याय, समानता आणि एकतेसाठी पुढाकार घेतात. त्यांच्या कार्यातून बालविवाह, बालमजुरी, महिला सक्षमीकरण, शिक्षणाचा प्रसार, आरोग्यसेवा आणि पर्यावरण संवर्धन यांसारख्या सामाजिक प्रश्नांना तोडगा मिळतो. महाराष्ट्रातील युवक संघटना ग्रामीण भागातील शिक्षण आणि आरोग्य कार्यक्रम राबवण्यात पुढे आहेत. युवक केवळ विकासाचे भागीदार नाहीत, तर समाज सुधारक म्हणूनही ओळखले जातात. सहिष्णुता आणि सामाजिक समानतेचा भाव वाढविणे युवकांसाठी फार गरजेचे आहे, कारण भारतसारखा बहुसांस्कृतिक देश युवकांच्या ऐक्याने टिकून राहू शकतो. यासाठी शैक्षणिक संस्था आणि सामाजिक उपक्रमांत युवकांच्या सहकार्याने सकारात्मकता आणि सामंजस्य वाढवायला हवे.

शिक्षण हे युवकांच्या विकासाचा मुख्य आधार आहे. केवळ शैक्षणिक ज्ञान नव्हे, तर नैतिक, सामाजिक आणि व्यावसायिक कौशल्ये शिकवणे आवश्यक आहे. २१व्या शतकातील शिक्षण प्रणाली युवकांना समजून घेणारी, प्रोत्साहन देणारी आणि नवकल्पना साकारण्यासाठी मदत करणारी असावी. डिजिटल तंत्रज्ञानाचा वापर शिक्षणात अधिक समावेशकता आणि प्रभावीपणा आणतो. ऑनलाइन शिक्षण, आभासी प्रयोगशाळा, डिजिटल ग्रंथालये आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या साहाय्याने शिकण्याची गती आणि गुणवत्ता सुधारली आहे, मात्र सर्व युवकांना समान संधी मिळणे गरजेचे आहे. कौशल्य विकासासाठी तांत्रिक, व्यावसायिक आणि सॉफ्ट स्किल्सवर भर देऊन उद्योगक्षेत्रातील मागणी ओळखून युवकांना त्यानुसार प्रशिक्षण द्यायला हवे.

रोजगार निर्मिती हा युवकांसमोरचे मोठे आव्हान आहे. लाखो युवक नोकरीच्या शोधात असतात, पण संधी कमी मिळतात. म्हणून स्वरोजगार आणि उद्योजकतेकडे लक्ष देणे अत्यावश्यक आहे. सरकारी आणि खासगी क्षेत्रांनी युवकांना उद्योजकतेस प्रोत्साहन देणारी धोरणे राबवली पाहिजेत. स्टार्टअप्स वाढवून, नवीन तंत्रज्ञानाचा उपयोग करून रोजगार निर्मिती करणे आणि सामाजिक उद्योजकतेला संधी देणे महत्त्वाचे आहे. शासनाने कौशल्य विकास केंद्रे, मार्गदर्शन केंद्रे आणि अनुदान योजना प्रभावीपणे चालवून युवकांना सशक्त करावे. महिला उद्योजकतेसाठी विशेष योजना राबवून लिंगभाव समानतेला प्रोत्साहन देणे आवश्यक आहे, ज्यामुळे रोजगारातील भेद कमी होतील आणि समाज समृद्ध होईल.

पर्यावरणीय संकटे आणि हवामान बदलामुळे शाश्वत विकासाला अधिक महत्त्व आले आहे. युवक पर्यावरण संवर्धनासाठी अत्यंत उपयुक्त ठरू शकतात. त्यांनी नवीन तंत्रज्ञान वापरून सामाजिक मोहीम राबवून जागरूकता निर्माण करणे गरजेचे आहे. प्लास्टिक मुक्त जीवनशैली स्वीकारणे, ऊर्जा बचत करणे, संसाधनांचा संतुलित वापर आणि वृक्षारोपण यांचा प्रसार युवकांनी करावा. स्वयंसेवी संस्था आणि सामाजिक संघटनांच्या माध्यमातून पर्यावरण संरक्षणासाठी युवकांनी जनजागृती केली पाहिजे. शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये पर्यावरणीय शिक्षण वाढवून युवकांमध्ये निसर्गप्रेम निर्माण करणे गरजेचे आहे. सौरऊर्जा, पवनऊर्जा, जलसंवर्धन आणि कचर्या चा पुनर्वापर अशा क्षेत्रांत युवक नवकल्पना करुन आर्थिक व पर्यावरणीय विकासास हातभार लावू शकतात.

राजकीय सहभागामुळे युवक देशाच्या लोकशाहीत महत्त्वाची भूमिका बजावतात. मतदान, राजकीय संस्था आणि स्वयंसेवी संघटनांमध्ये सहभागी होणे, सार्वजनिक धोरणांवर मत मांडणे यासाठी युवकांना प्रोत्साहित करणे आवश्यक आहे. नेतृत्वगुण विकसित करून युवकांनी सार्वजनिक सेवेत सक्रिय होणे गरजेचे आहे. सरकारने युवकांसाठी विशेष प्रशिक्षण कार्यक्रम राबवून नेतृत्वासाठी तयार करावे. शाळांमध्ये नागरिकशास्त्र विषयांत राजकीय प्रक्रियेची माहिती देऊन सहभाग वाढवला पाहिजे. सामाजिक माध्यमांद्वारे राजकीय जागरूकता वाढवणे आजच्या युवकांसाठी महत्त्वाचे आहे.

भारतासारख्या विविधतेने नटलेल्या देशात सांस्कृतिक वारसा जपणे आणि त्याला नवे आयाम देणे युवकांचे कर्तव्य आहे. पारंपरिक कला, संगीत, नृत्य, भाषा आणि साहित्याचा आदर करून त्यांना आधुनिक काळानुरूप सादर करणे आवश्यक आहे. सांस्कृतिक कार्यक्रम, महोत्सव, साहित्य संमेलन आणि कलाप्रदर्शनांत युवकांनी सक्रिय सहभाग घ्यावा, ज्यामुळे सामाजिक एकात्मता वाढते. विविध जाती, धर्म आणि प्रदेशांतील युवकांना एकत्र आणून एकात्मतेचा संदेश देणारे मंच तयार करणे गरजेचे आहे.

डिजिटल युगात युवकांसमोर नवकल्पना आणि संधी आहेत. आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स, रोबोटिक्स, बायोटेक्नॉलॉजी आणि सायबर सुरक्षा यांसारख्या क्षेत्रांत युवकांनी संशोधन करून देशाचा विकास साधावा. डिजिटल साक्षरता वाढवून जागतिक स्पर्धेसाठी युवकांना सज्ज करणे गरजेचे आहे. तथापि, तंत्रज्ञानाचा वापर नैतिकतेने आणि जबाबदारीने करणे आवश्यक आहे. डिजिटल मानवतावादाच्या तत्त्वांनी युवकांना मानवी मूल्यांचा समावेश करण्यास प्रेरणा द्यावी.

सामाजिक न्याय, लिंगभाव समानता आणि समावेशन युवकांच्या कर्तव्यांत आहेत. लिंगभेद, जातीभेद आणि आर्थिक भेदांवर युवकांनी विरोध करावा आणि समानतेचा संदेश रुजवावा. महिलांचे सशक्तीकरण, अल्पसंख्याकांचे हक्क आणि मागासवर्गीयांना संधी देण्यासाठी युवकांनी कार्य करावे. समावेशक धोरणांच्या रचनेत युवकांचा सहभाग आवश्यक आहे. सामाजिक न्यायासाठी युवकांनी सहिष्णुता आणि संवाद यावर भर द्यावा आणि युवकांच्या संघटनांनी महत्त्वाची भूमिका पार पाडावी.

आरोग्य आणि मानसिक स्वास्थ्य यावरही युवकांनी लक्ष द्यावे. व्यसनाधीनता, तणाव, नैराश्य यांसारख्या समस्यांवर आरोग्य जागरूकता वाढवावी. आरोग्यपूर्ण जीवनशैली अंगिकारण्यास प्रोत्साहन द्यावे. मानसिक आरोग्याबाबत जनजागृती करून समाजातील विविध संस्था युवकांना सहाय्य कराव्यात. वेळेवर योग्य मदत केल्यास युवक अधिक सक्रिय आणि सकारात्मक भूमिका निभावू शकतात.

शासन आणि सामाजिक संस्थांनी युवाशक्तीला योग्य दिशा देण्यासाठी धोरणे आखली पाहिजेत. कौशल्य विकास, उद्योजकता, आरोग्य, शिक्षण आणि सामाजिक समावेशनासाठी योजना राबवाव्यात. सामाजिक संस्था युवकांसाठी प्रशिक्षण, सल्लागार सेवा उपलब्ध कराव्यात. युवकांना मार्गदर्शन, संधी आणि संसाधने मिळाल्यास ते देशाच्या शाश्वत विकासात महत्त्वाची भूमिका बजावतील. म्हणून युवकांना फक्त प्रोत्साहन देणेच नव्हे तर त्यांना सहभागी करून घेणे आवश्यक आहे.

शेवटी, युवाशक्ती ही फक्त भविष्याचा पाया नाही तर आजच्या जगात बदल घडवणारी आणि नवसंस्कृती निर्माण करणारी शक्ती आहे. युवाशक्तीतील ऊर्जा, प्रतिभा आणि उद्दिष्टांची योग्य जोपासना, मार्गदर्शन आणि संधी उपलब्ध करून देणे हे सर्वांचे कर्तव्य आहे. शिक्षण, कौशल्य विकास, रोजगार, पर्यावरण जागरूकता, राजकीय सहभाग, सांस्कृतिक संवर्धन, तंत्रज्ञान, सामाजिक न्याय आणि आरोग्य या सर्व क्षेत्रांमध्ये समन्वितपणे कार्य करून युवकांच्या सामर्थ्याचा पूर्ण वापर करणे गरजेचे आहे. त्यामुळे आपण एक समृद्ध, समता आणि शांततेने परिपूर्ण शाश्वत भविष्य घडवू शकू. त्यामुळे आजच्या आंतरराष्ट्रीय युवा दिनाच्या निमित्ताने आपण सर्वांनी युवाशक्तीला केवळ स्वप्न पाहणारे नव्हे, तर ते स्वप्न साकार करणारे म्हणून सन्मान देणे आवश्यक आहे.

डॉ. राजेंद्र बगाटे, नाशिक (लेखक, सहाय्यक प्राध्यापक असून समाजशास्त्र आणि मराठीचे अभ्यासक आहेत.)

मो. क्र. ९९६०१०३५८२

ईमेल –bagate.rajendra4@gmail.com

---------------

हिंदुस्थान समाचार / KULKARNI AMIT ANIL