दिवाळी, म्हणजेच दिव्यांचा सण..! हा केवळ प्रकाशाचा उत्सव नसून, तो महाराष्ट्राच्या आणि विशेषतः ठाणे जिल्ह्याच्या संस्कृती, परंपरा आणि जीवनशैलीचा आरसा आहे. आधुनिकतेची झगमग आणि ग्रामीण भागातील पारंपारिक प्रथा यांचा सुंदर मिलाफ ठाण्याच्या दिवाळीत पाहायला मिळतो. जिल्ह्याच्या शहरी आणि ग्रामीण भागातील दिवाळी साजरी करण्याच्या पद्धतींमध्ये विविधता असून, प्रत्येक ठिकाणी एक खास आणि वैशिष्ट्यपूर्ण अनुभव मिळतो.

ठाणे जिल्ह्यातील दिवाळीची वैशिष्ट्ये आणि परंपरा

ठाणे जिल्ह्याच्या ग्रामीण भागात दिवाळीला विशेष महत्त्व आहे. हा सण म्हणजे पावसाळ्यानंतर शेतीत नवीन धान्याची 'भात' (धान्य) घरी आल्याचा आनंदोत्सव असतो. शेतकऱ्यांसाठी दिवाळी म्हणजे कष्ट फळाला आल्याची कृतज्ञता व्यक्त करण्याची वेळ. शहरी भागांत रोषणाई, आकर्षक आकाशकंदिल आणि फटाक्यांची आतषबाजी यावर भर असतो, तर ग्रामीण भागात मातीच्या पणत्या, राखेच्या रांगोळ्या आणि पशुधनाचे पूजन या पारंपरिक गोष्टींना आजही महत्त्व दिले जाते.

1. बलिप्रतिपदा आणि गोधन पूजन (गुरांना आग ओलांडण्याची प्रथा)

दिवाळीचा दुसरा दिवस म्हणजे बलिप्रतिपदा (दिवाळी पाडवा), हा ठाणे जिल्ह्याच्या ग्रामीण आणि आगरी समाजात अत्यंत उत्साहाने साजरा होतो. कृषी संस्कृतीमध्ये मोलाचा वाटा असलेल्या पशुधनाचे (गुरं-ढोरं) पूजन या दिवशी केले जाते.

जनावरांची पूजा : वर्षभर शेतीत मदत करणाऱ्या गायी-म्हशींना, बैलांना पाडव्याच्या दिवशी स्वच्छ अंघोळ घातली जाते. त्यांच्या शिंगांना फुगे बांधून, अंगावर गेरू आणि पांढऱ्या रंगाचे हाताच्या पंजाचे ठसे उमटवून, झालर आणि घुंगरू बांधून त्यांना सजविले जाते.

आग ओलांडण्याची प्रथा: पूजनानंतर, गावात गवताची पेंड पेटवून त्यावरून गुरं ओलांडून नेली जातात. ही एक प्राचीन परंपरा आहे. असे केल्याने जनावरांच्या अंगावरील कीटक आणि जंतू मरतात, त्यांना कोणत्याही रोगाची लागण होत नाही आणि आगामी वर्षभर त्यांचे आरोग्य चांगले राहते, अशी शेतकऱ्यांची श्रद्धा आहे.

2. राखेच्या रांगोळ्या आणि पारंपरिक पणत्या

ग्रामीण भागातील दिवाळी आठवडाभर आधीच सुरू होते. दिवाळीच्या काळात घराच्या अंगणात आणि भोवताली राखेने रांगोळ्या काढल्या जातात. या रांगोळ्या धान्यांनी घर भरून जावे या सूचक पद्धतीने काढलेल्या असतात. शहरांत आकर्षक विद्युत रोषणाई दिसत असली तरी, जिल्ह्यातील अनेक गाव-खेडी, पाड्यांत आजही मातीच्या पणत्या (दिवे) लावून परिसर प्रज्वलित करण्याची पूर्वापार चालत आलेली परंपरा जोपासली जाते. पणत्या स्वच्छ करून त्या तेला-तुपाने पेटवल्या जातात, ज्यामुळे एक शांत आणि पारंपरिक सौंदर्य अनुभवता येतो.

3. नरकचतुर्दशीला 'चिरांट' फळ फोडणे

महाराष्ट्रातील अनेक ठिकाणी नरकचतुर्दशीच्या दिवशी अभ्यंगस्नानापूर्वी डाव्या पायाच्या अंगठ्याने 'चिरांट' नावाचे कडू फळ फोडण्याची परंपरा आहे. हे कडू फळ म्हणजे नरकासुराचे प्रतिकात्मक रूप मानले जाते. ते फोडून कटुता आणि दुष्टता नाहीशी व्हावी अशी प्रार्थना केली जाते. जंगल परिसरात वेलींवर उगवणारे हे 'चिरांट' फळ जंगलतोडीमुळे नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहे, तरीही काही पारंपरिक भागात ही प्रथा आजही टिकून आहे.

दिवाळीच्या निमित्ताने खाद्य संस्कृती (दिवाळीचा फराळ)

दिवाळी म्हणजे फक्त दिवे नव्हे, तर तो फराळाचा सण आहे. महाराष्ट्राच्या इतर भागांप्रमाणेच ठाणे जिल्ह्यातही पारंपरिक दिवाळी फराळाला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे.

पारंपरिक फराळ : ठाणेकर घरांमध्ये चकली, शंकरपाळी (गोड आणि खारी), रवा लाडू, बेसन लाडू, चिवडा, करंजी आणि अनारसे यांसारखे पारंपरिक पदार्थ आवर्जून बनवले जातात.

बाजारातील विविधता : आधुनिक युगात वेळ वाचविण्यासाठी अनेक जण महिला बचतगट किंवा खाद्य उत्पादक संस्था (उदा. ऋतू फूड्स) यांच्याकडून फराळ विकत घेतात. बाजारात मोतीचूर लाडू, लसूण शेव, पिवळी शेव यांसारखे विविध पदार्थही उपलब्ध असतात.

पौष्टिक तृणधान्यांचा फराळ : सध्या पौष्टिक तृणधान्यांच्या फराळाला (Nutritious Cereals Diwali Faral) महत्त्व दिले जात आहे. ठाणे शहरात कोकण विभागीय कृषी सहसंचालकांच्या कार्यालयामार्फत पौष्टिक तृणधान्यांच्या दिवाळी फराळाचे प्रदर्शन व विक्री आयोजित केले जाते. यामध्ये भरड धान्य, बाजरी, नाचणी यांपासून बनवलेल्या लाडू आणि अन्य पदार्थांचा समावेश असतो, जे आरोग्याच्या दृष्टीने उत्तम मानले जातात.

स्थानिक खाद्य: ठाणे जिल्ह्याच्या ग्रामीण भागात, विशेषतः आदिवासी भागातील महिला बचतगट तांदळाच्या भाकऱ्या बनवून त्यांची आजूबाजूच्या हॉटेल्स आणि समारंभांना मोठ्या प्रमाणावर विक्री करतात. दिवाळीच्या निमित्ताने स्थानिक उत्पादनांना चालना देण्यासाठी हे खाद्य उपक्रम महत्त्वाचे ठरतात.

दीपोत्सवानिमित्त वैशिष्ट्यपूर्ण उपक्रम :

ठाणे शहर आणि जिल्ह्यामध्ये दिवाळीच्या निमित्ताने अनेक सार्वजनिक आणि सामाजिक उपक्रम राबविले जातात, ज्यामुळे सणाचे वातावरण अधिक उत्साहाचे आणि अर्थपूर्ण होते.

1. दीपोत्सव आणि रांगोळी स्पर्धा

चेंदणी कोळीवाडा दीपोत्सव : ठाण्यातील चेंदणी कोळीवाडा येथील अष्टविनायक चौकात दीपोत्सवाचा एक अभिनव उपक्रम हाती घेतला जातो. या कार्यक्रमाला भव्य स्वरूप प्राप्त होते. येथे शेकडो तरुण-तरुणी सहभागी होऊन अप्रतिम रांगोळ्या काढतात.

लक्ष दिव्यांची रोषणाई : या रंगोत्सवाबरोबरच लक्ष दिव्यांनी संपूर्ण चौक उजळून निघतो, ज्यामुळे हा दीपोत्सव नयनरम्य बनतो. आकर्षक रंगसंगती आणि विविध सामाजिक विषयांवर आधारित रांगोळ्या हे येथील वैशिष्ट्य आहे.

आतषबाजी: दीपोत्सवानंतर होणारी फटाक्यांची आतषबाजी ठाणेकरांसाठी आकर्षणाचा केंद्रबिंदू असते.

2. ऐतिहासिक स्थळी 'इतिहास मार्गदर्शन दीपोत्सव'

ठाणे जिल्ह्यातील (पूर्वीच्या पालघर जिल्ह्याच्या) ऐतिहासिक स्थळांवर दिवाळीच्या काळात एक अर्थपूर्ण उपक्रम राबवला जातो.

यामध्ये किल्ले वसई मोहिमेचे दुर्गमित्र सहभागी होतात आणि ऐतिहासिक स्थळांना (उदा. शिरगाव कोट, माहीम कोट) भेट देतात.

हा केवळ दीपोत्सव नसून, 'इतिहास मार्गदर्शन सफर' असते. या माध्यमातून ऐतिहासिक राजवटी, दैवते, वास्तू स्थापत्य, आणि मराठ्यांच्या शौर्याची गाथा यावर माहिती दिली जाते.

किल्ल्यातील ज्ञात-अज्ञात वीरांना मानवंदना देण्यासाठी दीपपूजन आणि स्वच्छता मोहिमा राबवल्या जातात, ज्यामुळे तरुणांमध्ये इतिहास आणि दुर्गसंवर्धनाबद्दल जागरूकता निर्माण होते.

3. दिवाळी अंक प्रकाशन

दिवाळीच्या निमित्ताने साहित्य आणि संस्कृतीला चालना देणारे अनेक 'दिवाळी अंक' प्रकाशित होतात. ठाणे जिल्ह्यातूनही अनेक दिवाळी अंक प्रकाशित होतात. हे अंक वाचकांना उत्तम साहित्य पुरवतात आणि दिवाळीच्या आनंदात भर घालतात.

4. सामाजिक उपक्रम

दिवाळीच्या निमित्ताने समाजात बंधुभाव आणि मदतीची भावना जपली जाते. अनेक संस्था आणि नागरिक गरजू, कष्टकरी लोकांच्या कुटुंबांना फराळ आणि कपडे देऊन त्यांच्या दिवाळीचा आनंद वाढविण्याचा प्रयत्न करतात.

दिवाळी फराळ कार्यक्रमासोबतच “एक हात पूरग्रस्तांच्या मदतीकरिता” अंतर्गत “माणूसकीची दिवाळी” उपक्रम

यावर्षी अतिवृष्टीमुळे मराठवाड्यासह महाराष्ट्र राज्यातील अनेक भागातील शेतकऱ्यांचे अतोनात नुकसान झाले आहे. त्यांना मदत करण्यासाठी म्हणून महाराष्ट्र शासनासह विविध संस्था, व्यक्ती पुढे सरसावले आहेत. ठाणे जिल्हाधिकारी कार्यालयही या मदतकार्यात क्यू आर कोडच्या माध्यमातून पुढे सरसावले आहे. दिवाळीच्या पहिल्याच दिवशी जिल्हाधिकारी डॉ.श्रीकृष्ण पांचाळ यांच्या मार्गदर्शनाखाली आणि अपर जिल्हाधिकारी हरिश्चंद्र पाटील, निवासी उपजिल्हाधिकारी डॉ.संदीप माने, जिल्हा नियोजन अधिकारी वैभव कुलकर्णी, उपजिल्हाधिकारी (सामान्य प्रशासन) रुपाली भालके, उपजिल्हाधिकारी (पुनर्वसन) सर्जेराव मस्के-पाटील, उपजिल्हाधिकारी (रोहयो) शशिकांत गायकवाड, उपजिल्हाधिकारी (निवडणूक) वैशाली माने, जिल्हा अधीक्षक भूमी अभिलेख नितीन पाटील, प्रांताधिकारी उर्मिला पाटील, तहसिलदार रेवण लेंभे, सचिन चौधर, संदीप थोरात, अमोल कदम, प्रदिप कुडाळ, उज्वला भगत, निलेश गौड, मुकेश पाटील, जिल्हा खनिकर्म अधिकारी विवेक घुले यांच्या पुढाकारातून जिल्हाधिकारी कार्यालय आणि सर्व प्रांत व तहसिल कार्यालय यांनी दिवाळी फराळ कार्यक्रमासोबतच “एक हात पूरग्रस्तांच्या मदतीकरिता” याअंतर्गत “माणूसकीची दिवाळी” हा उपक्रम राबविला. यावेळी मुख्यमंत्री सहायता निधी कक्षाच्या बँक खात्यावर क्यू आर कोडच्या माध्यमातून अधिकारी-कर्मचाऱ्यांनी स्वेच्छा निधी तात्काळ जमा केला.

ठाणे जिल्ह्यातील दिवाळी म्हणजे परंपरा आणि आधुनिकता, ग्रामीण कृषी संस्कृती आणि शहरी जीवनातील उत्साह यांचा एक सुंदर संगम आहे. गोधन पूजनाची अनोखी प्रथा, राखेच्या पारंपरिक रांगोळ्या, पौष्टिक फराळाची विविधता आणि दीपोत्सवाच्या माध्यमातून होणारे कला आणि इतिहास संवर्धनाचे उपक्रम यामुळे ठाण्याची दिवाळी खऱ्या अर्थाने वैशिष्ट्यपूर्ण ठरते. हा केवळ सण नाही, तर कृतज्ञता, नवचैतन्य आणि सामाजिक बांधिलकी जपण्याचा एक मौल्यवान वारसा आहे.

- मनोज सुमन शिवाजी सानप

जिल्हा माहिती अधिकारी,

ठाणे

हिंदुस्थान समाचार / सुधांशू जोशी