रायगड जिल्हा, म्हणजेच कोकणचा मानबिंदू आणि छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्याची राजधानी. या जिल्ह्याच्या कणखर मातीत दिवाळीचा सण केवळ दिव्यांचा उत्सव नसतो, तर तो ऐतिहासिक वारसा, समृद्ध कोकणी संस्कृती आणि शेतीतल्या कष्टाचं फळ यांचा एकत्रित सोहळा असतो. जिल्ह्याच्या भौगोलिक आणि सांस्कृतिक वैविध्यामुळे येथील दिवाळी साजरी करण्याच्या पद्धतीत शिवकालीन प्रेरणा आणि पारंपरिक कोकणी प्रथा यांचा सुंदर मिलाफ दिसून येतो.

रायगड जिल्ह्यातील दिवाळीची वैशिष्ट्ये, पिढ्यानपिढ्या चालत आलेल्या परंपरा, दिवाळीच्या निमित्ताने विकसित झालेली खाद्य संस्कृती आणि दीपोत्सवातील वैशिष्ट्यपूर्ण उपक्रमाविषयी जाणून घेवू या लेखातून

1. रायगड जिल्ह्यातील दिवाळीची वैशिष्ट्ये आणि परंपरा

रायगड जिल्हा कोकण किनारपट्टीवर वसलेला असल्याने येथील बहुतांश संस्कृती ही कृषी आणि समुद्रकिनारी जीवनावर आधारित आहे. दिवाळी हा सण नवीन पीक (भात) घरी येण्याचा काळ असतो, ज्यामुळे याला धार्मिक आणि सामाजिक महत्त्व प्राप्त होते.

अ. किल्ले रायगडावरील दीपोत्सव: शिवकालीन मानवंदना

रायगड जिल्ह्याच्या दिवाळीचे सर्वात महत्त्वाचे आणि वैशिष्ट्यपूर्ण आकर्षण म्हणजे किल्ले रायगडावर होणारा दीपोत्सव. स्वराज्याची राजधानी असल्याने या किल्ल्यावर दिवाळीचा सण अत्यंत उत्साहाने आणि शिवकालीन परंपरेनुसार साजरा केला जातो.

मशाली आणि पणत्यांची रोषणाई: दिवाळीच्या काळात किल्ले रायगडावर आणि आजूबाजूच्या गड-किल्ल्यांवर मशाली आणि हजारो पणत्या लावून रोषणाई केली जाते. या प्रकाशात संपूर्ण गड उजळून निघतो, ज्यामुळे त्याचे ऐतिहासिक सौंदर्य अधिक खुलून येते.

शिवरायांची पालखी मिरवणूक: छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या प्रतिमेची पारंपरिक वेशभूषा केलेल्या शिवभक्तांच्या उपस्थितीत पालखी मिरवणूक काढली जाते.

मर्दानी खेळ आणि जयजयकार: या मिरवणुकीत मर्दानी खेळांची प्रात्यक्षिके दाखवली जातात. शिवरायांच्या जयजयकाराच्या घोषणांनी सारा गड दुमदुमून जातो, ज्यामुळे या दीपोत्सवाला ऐतिहासिक मानवंदनेचे स्वरूप प्राप्त होते.

ब. दिवाळीत किल्ले बांधण्याची प्रथा

रायगड जिल्ह्यासह संपूर्ण कोकणात दिवाळीच्या सुट्टीत लहान मुलांकडून मातीचे किल्ले बांधण्याची एक जुनी आणि अत्यंत लोकप्रिय प्रथा आहे.

ऐतिहासिक प्रेरणा: किल्ले रायगड, प्रतापगड, जंजिरा यांसारख्या किल्ल्यांची प्रतिकृती मुले घरातील अंगणात किंवा मोकळ्या जागेत बनवतात. यामागे लहान वयातच गडकिल्ल्यांचा इतिहास, त्यांचे स्थापत्य आणि महाराजांचा वारसा जपण्याची प्रेरणा देणे हा उद्देश असतो.

क. बलिप्रतिपदेची आगळी कोकणी प्रथा

कोकणातील, विशेषतः रायगड जिल्ह्यातील काही भागात बलिप्रतिपदेच्या दिवशी एक आगळी-वेगळी प्रथा पाळली जाते.

कचरा पेटवून फटाके वाजवणे: या दिवशी सकाळी घरातील कचरा, राखाडी, एक झाडू, नाणे आणि थोडा फराळ एका भांड्यात एकत्र करून त्यात पणती पेटवली जाते. हे भांडं घरातील एक व्यक्ती हातात घेऊन घराच्या अंगणाबाहेर जाते आणि दुसरा सदस्य ताट लाटण्याने वाजवत तिच्या मागोमाग जातो. घराबाहेर जाऊन हा कचरा पेटवून दिला जातो आणि फटाके वाजवले जातात. ही प्रथा घरातील नकारात्मकता आणि दारिद्र्य दूर करणे या प्रतिकात्मकतेतून पाळली जाते.

रोवण आणि शेणाचा गोठा: काही ठिकाणी प्रतिकात्मक शेणाचा गोठा तयार केला जातो आणि त्यात ‘कारटां’ नावाची झाडाची फांदी टोचून कृष्णाचे रूपक बनवले जाते.

2. रायगडची वैशिष्ट्यपूर्ण दिवाळी खाद्य संस्कृती

रायगडच्या दिवाळी खाद्य संस्कृतीवर कोकणी पदार्थांचा आणि तांदळाच्या कष्टाचे फळ या दोन्ही गोष्टींचा प्रभाव आहे. पारंपरिक फराळासोबत काही स्थानिक पदार्थ या सणाची चव वाढवतात.

अ. दिवाळीतील 'पोहे' परंपरा

दिवाळीच्या पहिल्या दिवशी म्हणजेच नरकचतुर्दशीला 'पोहे' खाण्याची एक खास प्रथा रायगड जिल्ह्यात आहे.

पोहा कांडप: अलीकडच्या काळात गिरणीवर तयार झालेले पोहे वापरले जात असले तरी, पूर्वी भाताचे नवीन पीक हाती आल्यावर तो भात आदल्या रात्री भिजवून, सकाळी गाळून चुलीवर भाजला जाई आणि लाकडी उखळात (व्हायना) कुटला जाई. याला ‘पोहा कांडप’ म्हणत असत. या अस्सल गावठी वाफाळलेल्या पोह्यांची चव काही औरच असायची.

विविध पोहे प्रकार: या निमित्ताने घरात फोडणीचे खमंग पोहे, गोड पोहे, गूळ पोहे, दूध पोहे आणि बटाटा पोहे असे अनेक प्रकार बनवले जातात. न्याहारीसाठी हे पोहे केळीच्या पानात सजलेल्या रताळ्यांसोबत वाढले जातात.

ब. पारंपरिक फराळाचे महत्त्व

इतर महाराष्ट्राप्रमाणे रायगड जिल्ह्यातही पारंपरिक फराळ आवर्जून बनवला जातो:

गोड पदार्थ: रवा लाडू, बेसन लाडू, करंजी (विशेषतः नारळाचा वापर असलेली), शंकरपाळी (गोड आणि खारी), अनारसे हे पदार्थ घराघरात तयार होतात.

लक्ष्मी पूजनाचा नैवेद्य: लक्ष्मी पूजनाच्या दिवशी सायंकाळी लक्ष्मीची पूजा करून ‘साळी’च्या लाह्या आणि ‘बतासे’ (साखरेच्या पाकळ्या) यांचा नैवेद्य दाखवला जातो आणि ते प्रसाद म्हणून वाटले जातात.

क. रायगडचा खास खाद्यप्रकार: ‘पोपटी’

रायगड जिल्ह्याची खाद्य संस्कृती म्हटल्यावर 'पोपटी' या खास पारंपरिक खाद्यप्रकाराचा उल्लेख अपरिहार्य आहे.

पोपटी म्हणजे काय: हा मूळचा रायगड जिल्ह्यातील खास प्रकार असून, तो शेतात किंवा मोकळ्या ठिकाणी मातीच्या मडक्यात शिजवला जातो.

पाककृती: पोपटीसाठी कोवळ्या कडव्या वालाच्या शेंगा (किंवा नुसत्या वालाच्या शेंगा), बटाटा, वांगी, कांदा आणि काही वेळा मांस (चिकन किंवा मटन) यांचा वापर केला जातो.

मडक्यात शिजवण्याची पद्धत: हे सर्व पदार्थ आले-लसूण-कोथिंबीर-मिरची-खडे मीठ याच्या भरड वाटणामध्ये मिसळून एका मातीच्या मडक्यात भरले जातात. मडक्याला झाकण लावून ते उलटे करून शेणाच्या गोवऱ्यांमध्ये (किंवा पालापाचोळ्यात) सुमारे दोन तासांसाठी भाजले जाते. यात तयार होणाऱ्या वाफेमुळे आणि नैसर्गिक उष्णतेमुळे पदार्थ चविष्ट शिजतात. दिवाळीच्या काळात थंडीची सुरुवात होत असल्याने, मोकळ्या हवेत सामूहिकरीत्या ‘पोपटी’ खाण्याचा अनुभव रायगड जिल्ह्यात खूप लोकप्रिय आहे.

3. दीपोत्सवानिमित्त वैशिष्ट्यपूर्ण उपक्रम आणि सामाजिक जाणीव

रायगड जिल्ह्यातील दीपोत्सव हा केवळ प्रकाशाचा उत्सव नसून, शौर्य, त्याग आणि सामाजिक बांधिलकी दर्शवणारा असतो. कर्जत तालुक्यातील सिद्धगडावर दरवर्षी दिवाळीत एक अत्यंत स्फूर्तिदायक दीपोत्सव साजरा केला जातो. या ठिकाणी स्वातंत्र्यवीर भाई कोतवाल आणि हिराजी गोमाजी पाटील यांना वीरगती प्राप्त झाली होती. त्यांच्या स्मृती जागृत ठेवण्यासाठी शेकडो पणत्या लावून दीपोत्सव साजरा केला जातो.

“भारतमातेच्या रक्षणासाठी प्राणाचे बलिदान देणाऱ्या क्रांतिवीरांचे स्मरण व्हावे आणि सिद्धगडचा ज्वलंत इतिहास अखंड तेवत राहावा,” हा या उपक्रमामागील उद्देश असतो. 'एक दिवा शहिदांसाठी' या भावनेने हा दीपोत्सव साजरा होतो, ज्यात परिसरातील तरुण मोठ्या संख्येने सहभागी होतात.

रायगड जिल्ह्यातील विविध शहरातील बाजारपेठांमध्ये दिवाळीसाठी विविध रंगांचे आकाशकंदिल, पणत्या आणि समई विक्रीसाठी येतात, ज्यामुळे बाजारपेठांना वेगळीच शोभा येते.

रायगड जिल्ह्यातील दिवाळी म्हणजे ऐतिहासिक शौर्य, कोकणी मातीचा सुवास आणि पारंपरिक प्रथांचा गोडवा यांचा त्रिवेणी संगम. किल्ले रायगडावर मशालींनी दिलेली मानवंदना, पोहे खाण्याची आणि ‘पोपटी’ची खास चव, तसेच सिद्धगडावर शहिदांना दिलेला आदरांजलीचा दीपोत्सव यांमुळे रायगडची दिवाळी महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक नकाशावर आपले वेगळेपण सिद्ध करते.

आधुनिक काळातही येथील नागरिक मोठ्या उत्साहाने आणि श्रद्धेने या परंपरा जपतात, ज्यामुळे हा सण स्नेह, समृद्धी आणि प्रकाशाचा चिरंतन संदेश देत राहतो.

लेखन:-

स्वरूप रोहिणी चाया हुले, अलिबाग (9322824190)

इंटर्न, जिल्हा माहिती कार्यालय, ठाणे

---------------

हिंदुस्थान समाचार / हर्षदा गावकर