दरवर्षी २४ ऑक्टोबर रोजी जागतिक स्तरावर साजरा होणारा संयुक्त राष्ट्र दिन हा केवळ एका संस्थेच्या स्थापनेचा वर्धापनदिन नाही, तर मानवी जीवनाच्या मूलभूत मूल्यांचा, जागतिक शांततेचा, सामाजिक समतेचा आणि सहअस्तित्वाचा दिन आहे. १९४५ साली स्थापन झालेल्या संयुक्त राष्ट्रसंघाने (United Nations Organization – UNO) जगभरातील राष्ट्रांना एकत्र आणून जागतिक संघर्ष कमी करणे, मानवाधिकारांचे रक्षण करणे, सामाजिक व आर्थिक न्याय सुनिश्चित करणे, आणि मानवीकल्याण वाढवणे यासाठी पायाभूत काम केले. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहता, संयुक्त राष्ट्रसंघ हा केवळ राजकीय संस्था नसून, विविधता असलेल्या जगात सहअस्तित्व, सामाजिक न्याय, समान संधी आणि मानवतेच्या मूल्यांचे पालन सुनिश्चित करणारे एक जागतिक प्रतीक आहे. भौगोलिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, धार्मिक व सामाजिक भिन्नता असूनही, प्रत्येक व्यक्तीस समान अधिकार व संधी उपलब्ध करून देण्याचे हे एक आदर्श उदाहरण मानले जाते.

संयुक्त राष्ट्रसंघाची स्थापना हे फक्त राजकीय गरजेने नव्हे, तर जागतिक सामाजिक गरजेने देखील झालेले होते. १९४५ पूर्वीच्या काळात दोन महायुद्धांनी संपूर्ण जगाला व्यापले होते, ज्यामुळे मानवी जीवनावर, आर्थिक व्यवस्था, सामाजिक रचना, आणि सांस्कृतिक मूल्यांवर गंभीर परिणाम झाले. युद्ध, जातीय संघर्ष, धार्मिक द्वेष, वसाहतवाद आणि सामरिक झुंज यामुळे संपूर्ण मानवजातीला असीम हानी पोहोचली. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहता, अशा परिस्थितीत जागतिक संस्था तयार करणे गरजेचे होते जे संघर्षांना शांततापूर्ण मार्गाने सोडवू शकेल, राष्ट्रांमध्ये संवाद आणि सहयोग वाढवेल, आणि मानवतेसाठी सामान्य नियम व मूल्ये स्थापित करेल. याचा अर्थ असा की जागतिक संस्था फक्त आर्थिक किंवा राजकीय दृष्ट्या नव्हे, तर सामाजिक बदल घडवण्यासाठीही महत्त्वपूर्ण ठरतात.

संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या स्थापनेपासून मानवी हक्कांचे संरक्षण हे त्याचा गाभ्याचे उद्दिष्ट राहिले आहे. मानवाधिकार घोषणापत्र (Universal Declaration of Human Rights – 1948) द्वारे प्रत्येक व्यक्तीस जीवन, स्वातंत्र्य, प्रतिष्ठा, सुरक्षितता, आणि समानतेचा हक्क असल्याचे अधोरेखित केले गेले. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून, हे हक्क केवळ कायदेशीर अधिकार नसून, समाजातील दुर्बल घटक, अल्पसंख्याक समुदाय, महिलांवर, बालकांवर, अपंगांवर होणाऱ्या अन्यायाविरुद्ध सामाजिक जागरूकता निर्माण करण्याचे माध्यम आहेत. जागतिक स्तरावर हक्कांचे रक्षण करणे म्हणजे समाजातील असमानता कमी करणे, लोकांना न्याय मिळवून देणे, आणि सर्वांसाठी समान संधी निर्माण करणे. याचा परिणाम स्थानिक समाजावरही होतो; उदा. बालकांचे शिक्षण, महिला सक्षमीकरण, अपंगांचा सहभाग, अल्पसंख्याक समुदायांचे अधिकार यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये सुधारणा दिसते.

शांतता स्थापन करणे हे संयुक्त राष्ट्रसंघचे आणखी एक महत्त्वाचा उद्दिष्ट आहे. इतिहास दर्शवतो की युद्ध आणि संघर्षामुळे फक्त मानवीजीवाचच नुकसान होत नाही, तर समाजातील कौटुंबिक रचना, सांस्कृतिक मूल्ये, मानसिक आरोग्य, सामाजिक सहभाग, आर्थिक स्थैर्य, आणि सामाजिक न्याय यांवरही दीर्घकालीन परिणाम होतो. समाजशास्त्राच्या दृष्टिकोनातून, शांततामय वातावरण हा समाजातील स्थैर्य, सहअस्तित्व आणि समतेसाठी आधारभूत आहे. संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या शांतता स्थापनेच्या कार्यक्रमांमुळे संघर्षांचे समाधान संवाद, मध्यस्थी, शांततापूर्ण उपाय, आणि जागतिक सहकार्याद्वारे साध्य करण्यास प्रोत्साहन मिळाले आहे. जागतिक समाजात सहअस्तित्वाची भावना निर्माण झाली असून, याचा स्थानिक समाजावरही सकारात्मक परिणाम दिसतो, ज्यामुळे सामाजिक सहकार्य आणि न्याय सुनिश्चित होते.

संयुक्त राष्ट्रसंघाने निर्देशित केलेली शाश्वत विकास उद्दिष्टे (Sustainable Development Goals – SDGs) ही सामाजिक परिवर्तनाची महत्त्वाची साधने आहेत. गरिबी निर्मूलन, सर्वांसाठी शिक्षण, लैंगिक समानता, सार्वजनिक आरोग्य, स्वच्छता, पर्यावरणीय संरक्षण, औद्योगिक व आर्थिक विकास या क्षेत्रांना जागतिक पातळीवर प्राधान्य दिले गेले आहे. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहता, हे उद्दिष्टे फक्त जागतिक स्तरावर परिणामकारक नाहीत, तर स्थानिक समाजातील असमानता कमी करण्याचे, दुर्बल घटक सशक्त करण्याचे आणि सामाजिक समावेशन वाढवण्याचे प्रभावी माध्यम आहेत. उदा. भारतातील महिला सक्षमीकरण योजना, बालकांचे शिक्षण अभियान, आरोग्य सुविधा वाढविणे, वृद्धांसाठी कार्यक्रम, ग्रामीण विकास योजना या सर्वांवर जागतिक धोरणांचा सकारात्मक परिणाम दिसतो.

संयुक्त राष्ट्रसंघाचे कार्य सामाजिक समता आणि आर्थिक समावेशन वाढविण्यावरही केंद्रित आहे. गरीब, अल्पसंख्याक, अपंग, महिला, वृद्ध आणि बालकांसारख्या समाजातील दुर्बल घटकांसाठी समान संधी निर्माण करणे, जीवनमान सुधारणे, शिक्षण आणि आरोग्याची सुविधा पुरवणे यासाठी जागतिक स्तरावर प्रयत्न केले जातात. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून, समाजातील विविध घटकांमध्ये न्याय आणि समानता सुनिश्चित करणे म्हणजे सामाजिक स्थैर्य, विकास आणि लोकशाहीच्या मूल्यांचा प्रत्यक्ष अनुभव घडवणे होय. जागतिक संस्था आणि स्थानिक समाज यांच्यातील सहकार्यामुळे सामाजिक बदल अधिक प्रभावी आणि दीर्घकालीन ठरतो.

संयुक्त राष्ट्रसंघाचे पर्यावरणीय प्रयत्नही अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. हवामान बदल, जलसंपदा संरक्षण, जंगल व जीवसृष्टीचे संवर्धन, प्रदूषण कमी करणे, हरित तंत्रज्ञानाचा प्रसार, आणि शाश्वत विकास यांसारख्या कार्यक्रमांमुळे मानव आणि निसर्ग यांच्यात संतुलन राखण्याचा प्रयत्न केला जातो. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून, पर्यावरणीय टिकाऊपणा म्हणजे समाजातील भविष्यातील पिढ्यांसाठी सुरक्षित जीवनमान सुनिश्चित करणे, सामाजिक जबाबदारीची जाणीव निर्माण करणे, आणि स्थानिक तसेच जागतिक स्तरावर पर्यावरणीय धोरणे प्रभावीपणे राबवणे होय. हे सहकार्य मानवतेच्या भल्यासाठी आणि सामाजिक समतेसाठी अपरिहार्य ठरते.

जागतिकीकरणाच्या युगात, संयुक्त राष्ट्रसंघाचे उद्दिष्ट अधिक महत्वाचे झाले आहे. जागतिक आर्थिक असमानता, सामाजिक भेदभाव, मानवी हक्कांचे उल्लंघन, पर्यावरणीय संकट, आपत्ती व्यवस्थापन, आणि सांस्कृतिक संघर्ष यांसारख्या समस्यांवर जागतिक सहकार्याशिवाय प्रभावी उपाय करणे अशक्य आहे. समाजशास्त्र सांगते की जागतिक सहकार्य स्थानिक समाजातही सकारात्मक बदल घडवते. जागतिक उपाययोजनांचा स्थानिक समाजावर परिणाम दिसतो, शिक्षण, आरोग्य, महिला सक्षमीकरण, वृद्ध व बालकांचे कल्याण, सामाजिक समावेशन या सर्व क्षेत्रांत सुधारणा होते.

संयुक्त राष्ट्र दिन हा दिवस आपल्याला मानवतेच्या मूलभूत मूल्यांची आठवण करून देतो. समाजशास्त्रीय दृष्टिकोनातून पाहता, हा दिवस फक्त औपचारिक समारंभ नाही, तर जागतिक नागरिक म्हणून आपली सामाजिक जबाबदारी ओळखण्याची आणि जगातील विविध समस्यांवर सहकार्याने उपाय शोधण्याची आठवण आहे. जागतिक शांतता, सामाजिक समता, समानता, मानवाधिकारांचे रक्षण, पर्यावरणीय टिकाऊपणा, महिला, वृद्ध व बालक कल्याण या सर्व क्षेत्रांत जागतिक सहकार्य आवश्यक आहे. संयुक्त राष्ट्र दिन आपल्याला शिकवतो की भौगोलिक, सांस्कृतिक, धार्मिक किंवा आर्थिक भिन्नता पाहता येऊ नये; एकत्र येऊन मानवतेसाठी, समाजासाठी आणि भविष्यासाठी सकारात्मक बदल घडवणे ही खरी जबाबदारी आहे.

या दिवशी जागतिक नागरिक म्हणून आपण आपली भूमिका ओळखून, सामाजिक न्याय, समानता, सहअस्तित्व, शांतता आणि सहकार्य या मूल्यांची जोपासना करून जागतिक सहकार्याचा भाग होऊ शकतो. मानवतेच्या सेवेसाठी, जागतिक शांततेसाठी आणि सर्वांसाठी समृद्ध भविष्य घडवण्यासाठी संयुक्त राष्ट्र दिन सदैव प्रेरणास्त्रोत राहील.

डॉ. राजेंद्र बगाटे, (समाजशास्त्राचे अभ्यासक)

(संपर्क - 9960103582 / bagate.rajendra5@gmail.com)

---------------

हिंदुस्थान समाचार / सुधांशू जोशी