कम्युनिस्ट आणि मार्क्सवादी हे भारतीय वंश, संस्कृती, भारताची महानता आणि सनातन यांना कलंकित करण्यासाठी बनावट इतिहास तयार करण्यासाठी प्रसिद्ध आहेत. त्यांच्या बनावट विमार्शापैकी एक म्हणजे मॅकॉलेच्या शिक्षण पद्धतीने भारताची प्रगती सुनिश्चित केली. मॅकॉलेच्या आणि इतर ब्रिटिश अधिकाऱ्यांच्या पत्रांवरून आणि स्रोतांवरून भारताचा नाश करण्याचा आणि या महान राष्ट्राचे शोषण करण्याचा त्यांचा दुर्भावनापूर्ण हेतू स्पष्टपणे दिसून येतो, तरीही कम्युनिस्ट इतिहासकार त्यांची प्रशंसा करतात. चला वास्तवाचा सामना करूया.

एखादे राष्ट्र कमकुवत कसे होऊ शकते?

जेव्हा एखाद्या राष्ट्राचे नागरिक त्यांच्या मुळांबद्दल अज्ञानी असतात किंवा स्वतःची किंवा त्यांच्या पूर्वजांची लाज वाटते तेव्हा अशा मानसिकतेमुळे समाजाला आणि देशाला नुकसान होते. खरंच, येथूनच राष्ट्राचा खरी अधोगती सुरू होते. जो राष्ट्र स्वतःला विसरतो आणि इतर राष्ट्रांचे अनुकरण करण्याचा प्रयत्न करतो तो स्वतःला वाचवू शकत नाही; उलट, तो स्वतःच्या विनाशाकडे वाटचाल करत असतो. आपला देश ब्रिटिश काळापासून प्रतिगामी प्रवृत्ती अनुभवत आहे.

मॅकॉलेइझम हा एक जाणीवपूर्वक केलेला कार्यक्रम आणि विचारधारा आहे ज्याद्वारे एका विजयी शक्तीच्या (भारताच्या) संस्कृतीला व ज्ञानाला डावलून परदेशी संस्कृतीची पद्धतशीरपणे शिक्षण व्यवस्थेने जागा घेतली जाते. भारतीयांच्या भावी पिढ्या नेहमीच मॅकॉलेची मुले राहतील याची खात्री करण्यासाठी, मॅकॉलेच्या धोरणाने सामान्य लोक आणि उच्चभ्रू वर्गाच्या दृष्टिकोनाचा अभ्यास केला. या आश्चर्यकारकपणे विशाल आणि गुंतागुंतीच्या देशात इतर वसाहतवादी पद्धती स्वीकारणे मूर्खपणाचे ठरेल हे जाणून, मॅकॉले आणि त्यांचे सहकारी कुशल व्यावसायिक कौशल्य असलेले व्यापारी होते. त्याऐवजी, त्यांनी भारतीयांना या विशाल देशाचे शासन करण्यासाठी खालचे प्रशासकीय पैलू हाताळण्यासाठी कारकून आणि इतर निम्न-स्तरीय मानवी संसाधने बनण्यास प्रशिक्षित केले. त्यांनी आपल्या समृद्ध सांस्कृतिक वारशाचे सर्वात मोठे नुकसान केले. दुर्दैवाने, आपण भारतीय संगीत, इतिहास, शास्त्रीय साहित्य, विज्ञान आणि सर्वसाधारणपणे समाजात रस गमावला आहे. मॅकॉलेच्या मते, शिक्षणाचे ध्येय रक्त आणि रंगात भारतीय, परंतु समज, कल्पना आणि नैतिकतेत इंग्रजीअसा लोकांचा वर्ग निर्माण करणे होते. या विधानातून केवळ वांशिक श्रेष्ठतेचा वास येत नाही तर भारतीय समाजाला वसाहतवाद्यांच्या प्रतिमेत साकारण्याचा आणि समृद्ध स्थानिक बौद्धिक परंपरेला कमकुवत करण्याचा एक भयानक हेतू देखील दिसून येतो. परिणामी, स्थानिक संस्कृती आणि भाषांना कमी लेखण्यात आले, ज्यामुळे सांस्कृतिक फरक निर्माण झाला.

मॅकॉले यांनी भारतीय शिक्षण व्यवस्थेचे विध्वंस केल्यामुळे आपल्यावर सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या विपरीत परिणाम कसा झाला.

१८३० च्या दशकात भारताला भेट देणारे स्कॉटिश मिशनरी विल्यम अॅडम यांना भारतीय शिक्षणाच्या विकासाचा अहवाल देण्यासाठी ईस्ट इंडिया कंपनीला आमंत्रित करण्यात आले तेव्हा त्यांचे मत खूपच सकारात्मक होते. त्यांनी हे मान्य केले की पाठशाळा कमी संसाधनांच्या होत्या, परंतु त्यांनी असेही निरीक्षण नोंदवले की त्या काळाच्या गरजा पूर्ण करणाऱ्या होत्या, शिक्षक विद्यार्थ्यांच्या गरजांनुसार शिक्षण निवडत होते. कदाचित आपल्यापैकी अनेकांना हे माहित नसेल की ब्रिटीश येण्यापूर्वी भारत हा सर्वात श्रीमंत देश होता. जागतिक निर्यातीत ब्रिटनचा वाटा फक्त ९% होता, तर भारताचा वाटा १९% आणि जीडीपीचा वाटा अंदाजे ३२% होता. आज, आपले योगदान फक्त २.७% आहे. भारतातील बहुतेक आंतरराष्ट्रीय पर्यटक भारताच्या अफाट संपत्तीने आकर्षित झाले. अर्नेस्ट वुड यांच्याअ फॉरेनर डिफेंड्स मदर इंडिया या पुस्तकानुसार, अठराव्या शतकाच्या मध्यात, तिच्या मातीचे थेंब दूरच्या भूमींना पोसत होते. अठराव्या शतकापर्यंत, कोणत्याही प्रवाशाला भारत गरीब आढळला नव्हता, तरीही पाश्चात्य व्यापारी आणि शोधक जवळजवळ अक्षय संपत्ती शोधण्यासाठी भारताच्या सीमेवर गर्दी करत होते. भारतात, गावातील ३५ ते ५० टक्के मालमत्ता महसूलमुक्त होती. ही संपत्ती शाळा चालविणे, मंदिर समारंभ, औषध उत्पादन, यात्रेकरूंना अन्न देणे आणि सुधारित सिंचन यासारख्या उद्देशांसाठी वापरली जात होती. त्यांच्या लोभामुळे, ब्रिटिशांनी महसूलमुक्त जमीन ५% पर्यंत कमी केली. लोकांचा पुढाकार नष्ट झाला. तथापि, राज्यकर्त्यांना हे पाहून निराशा झाली की त्यांच्या विजयानंतरही, सर्व समाज त्याच्या संस्कृतीत खोलवर रुजलेला आहे. त्यांना असे आढळून आले की जोपर्यंत देश त्याच्या परंपरांबद्दल जागरूक राहिल आणि त्याचा अभिमानही राहिल, तोपर्यंत त्यांचा गोऱ्या माणसाचा भार पूर्वी इतकाच जड आणि ओझे बनून राहिल! त्या वेळी, भारताची एक सुस्थापित शिक्षण व्यवस्था होती. आज काल, आपल्यापैकी बहुतेकांना असे मानण्याची सक्ती केली गेली आहे की खालच्या जातींमध्ये शिक्षणाचा अभाव होता आणि फक्त ब्राह्मणच संस्कृतमध्ये शिक्षण देत होते. ब्रिटिशांनी भारतातील शिक्षण व्यवस्था कशी नष्ट केली, देशातील प्रत्येक शिक्षित व्यक्तीला निरक्षर कसे बनवले याचे सविस्तर वर्णन येथे आहे. १९३१ मध्ये गोलमेज परिषदेत महात्मा गांधी म्हणाले होते, ब्रिटिशांनो, तुम्ही शिक्षणाचे सुंदर झाड तोडून टाकले आहे. म्हणूनच, आज भारत शतकापूर्वीपेक्षा खूपच कमी साक्षर आहे. संसद सदस्य फिलिप हार्टॉग लगेच उभे राहिले आणि म्हणाले, श्री. गांधीजी, आम्ही भारतातील लोकांना शिक्षित केले आहे. म्हणून, तुम्ही तुमचे विधान मागे घ्यावे, माफी मागावी किंवा पुरावे द्यावेत. गांधींनी ते सिद्ध करण्याचे आश्वासन दिले. तथापि, वेळेच्या कमतरतेमुळे चर्चा पुढे जाऊ शकली नाही. त्यांचे एक शिष्य श्री. धरमपाल यांनी नंतर ब्रिटिश संग्रहालयाला भेट दिली आणि नोंदी आणि अहवाल तपासले. त्यांनी द ब्युटीफुल ट्री नावाचे एक पुस्तक लिहिले, ज्यामध्ये या विषयावर तपशीलवार चर्चा केली आहे. १८२० पर्यंत, ब्रिटिश जवळजवळ वीस वर्षांपासून आपल्या शिक्षण व्यवस्थेचा निधी कमी करत होते. तरीही, भारतीयांनी त्यांचे स्वतःचे काम सुरू ठेवले. म्हणून, ब्रिटिशांनी या व्यवस्थेच्या गुंतागुंती अधिक समजून घेण्याचा निर्णय घेतला. परिणामी, १८२२ मध्ये, ब्रिटिश जिल्हाधिकाऱ्यांना एक सर्वेक्षण करण्याचे काम देण्यात आले. सर्वेक्षणानुसार, बंगाल प्रेसिडेन्सीमध्ये १,००,००० ग्रामीण शाळा होत्या, मद्रासमधील प्रत्येक गावात एक शाळा होती आणि सुमारे १०० लोकसंख्या असलेल्या मुंबईतील प्रत्येक गावात एक शाळा होती. या शाळांमध्ये वेगवेगळ्या जातींचे शिक्षक आणि विद्यार्थी होते. ७% ते ४८% शिक्षक ब्राह्मण होते, तर प्रत्येक जिल्ह्यातील उर्वरित शिक्षक इतर जातींचे होते. शिवाय, प्रत्येक मुलाला त्यांच्या मातृभाषेत शिक्षण मिळायचे. सध्याच्या प्राथमिक शिक्षणाच्या समतुल्यतेचे शिक्षण चार ते पाच वर्षे चालायचे. आपल्या सर्वांना माहित आहे की देशाच्या प्रगतीसाठी केवळ काही निवडक लोकांसाठी उच्च शिक्षण नव्हे तर सार्वत्रिक प्राथमिक शिक्षण आवश्यक आहे. ब्रिटिश प्रशासनाने भारतीय शिक्षकांच्या वचनबद्धतेचे आणि कौशल्याचे कौतुक केले. विद्यार्थ्यांनी शाळा सोडल्यापासून, त्यांनी स्पर्धा करण्याची, त्यांची संस्कृती समजून घेण्याची आणि त्याची खरी समज मिळवण्याची क्षमता विकसित केली होती. भारतीय शिक्षण व्यवस्था मद्रासमधील मिस्टर बेल नावाच्या ख्रिश्चन मिशनरीने इंग्लंडमध्ये परत आणली. त्यांनी इंग्लंडमधील सामान्य जनतेला शिक्षित करण्यास सुरुवात केली, तर तोपर्यंत फक्त उच्चभ्रू वर्गातील मुलांनाच तेथे शिक्षण मिळत असे. अशाप्रकारे,आपण असा निष्कर्ष काढतो की ब्रिटिशांनी भारतातून सामूहिक शिक्षण प्रणाली स्वीकारली.

यातील काही गुरुकुल हळूहळू आपण ज्याला आता विद्यापीठे म्हणतो त्यात विकसित झाले. याची कारणे त्यांच्या व्यापक लोकप्रियतेपासून ते या प्रसिद्ध ठिकाणी विद्यार्थ्यांच्या गर्दीपर्यंत असू शकतात, ज्यामुळे विद्यापीठे स्थापन झाली. ही प्रगत शिक्षणाची केंद्रे म्हणून काम करत होती. वैदिक संस्कृती, विशेषतः सुरुवातीचा वैदिक समाज, अत्यंत उदारमतवादी आणि समतावादी होता. ऋषी गुरुकुलांमध्ये ज्ञान देत असत आणि मुले आणि मुली दोघांनाही तेथे शिक्षण मिळत असे. शिक्षणाचा शैक्षणिक विषय आणि आशय एखाद्याच्या वर्ण स्थितीनुसार ठरवला जात असे. ऐतिहासिक पुरावे असे दर्शवतात की अपला आणि लोपामुद्रा सारख्या महिलांनी वैदिक स्तोत्रे रचली. ज्या महिलांनी त्यांचे संपूर्ण आयुष्य अभ्यासले त्यांना ब्रह्मवादिनी म्हणून ओळखले जात असे. नंतरच्या वैदिक काळात, गार्गी आणि मैत्री सारख्या काही अधिक विद्वान महिला होत्या. हो, वैदिक काळात महिला गुरुकुलात जात असत आणि काही घरी प्रशिक्षण घेत असत. उदाहरणार्थ, राजा दशरथाची पत्नी कैकेयी आणि अर्जुनाची पत्नी चित्रांगदा यांनी युद्धकलेत प्रशिक्षण घेतले आणि कुशल योद्धा होत्या. कैकेयीने रथ चालवायलाही शिकले. सत्यभामा युद्धात प्रशिक्षण घेत होती आणि कृष्णासोबत नरकासुराविरुद्धच्या युद्धात होती. द्रौपदी राज्याच्या तिजोरीची आणि आर्थिक व्यवस्थापनाची जबाबदारी सांभाळत होती. वन पर्वात, ती लग्नापूर्वी द्रुपदाच्या राजवाड्यात शिक्षण घेतल्याचे वर्णन करते. खजुराहो मंदिरासारख्या प्राचीन मंदिरांच्या भिंती पहा; गुरुकुलांचे दृश्य आहेत जिथे एक ऋषी मुलांना शिकवत आहेत आणि मुल आणि मुली त्यांच्यामध्ये पिशव्या आणि पाट्या घेऊन बसून लिहित आहेत.

जर आपल्याला खरोखरच एक राष्ट्र म्हणून स्वतःला कमकुवत करायचे नसेल, तर आपण आपल्या शिक्षण व्यवस्थेला त्याच्या मॅकॉले वैशिष्ट्यांपासून मुक्त केले पाहिजे आणि जवळजवळ दहा हजार वर्षांपासून आपल्याला एकत्र बांधलेल्या संस्कृती पूरक आणि शुद्ध ज्ञान मिळवले पाहिजे. त्यावर अधिक संशोधनासाठी तरुण पिढीसमोर सादर केले पाहिजे, जेणेकरून जर ते आत्मसात केले गेले तर ते काळानुसार अधिक मजबूत, उदात्त आणि भव्य होत जाणाऱ्या ज्ञानाने प्रगत होतील. नवीन राष्ट्रीय शिक्षा नितीला लवकरच योग्य रीतीने लागू केले पाहिजे.

पंकज जगन्नाथ जयस्वाल (7875212161)

---------------

हिंदुस्थान समाचार / सुधांशू जोशी